وؤشۊمگير
وؤشۊمگير، اؤشۊمگير یا وشمگير بن زيار (بچئه بؤبه گيلان ٚ مئن، بؤمۊرده قمري هجري ٚ ۱۳۵۷ ٚ محرم ٚ یکؤم، گۊرگان ٚ مئن) زيارئن ٚ دۊوؤمي کيا هيسه گه اۊن ٚ برأر ٚ مۊردن ٚ پسي يأني مردآويج، دیلمي سال ٚ ۴۵۷ ٚ مئن، حکۊمت-ه دسأگيت. اۊن ٚ مذهب ٚ سر هرچند گه ابهام ؤ ايختلاف نيأ ولي ويشتر اۊن-ه شيعه-مؤسلمؤن دؤنن. اۊ مردآويج ٚ مۊردن ٚ پيش، مردآویج ٚ جانب ٚ جي ری ٚ فرمؤنروا بؤ. وشمگیر خۊ حؤکۊمت ٚ أوايل ٚ مئن علاوه بر گۊرگان ؤ طبرستان ؤ دیلم (پتشخارگر) ايران ٚ مرکزي واوينؤن، گه جبال ٚ ناحيه ؤ خۊزستان-ه شامل بۊنه سر-أني، حؤکۊمت گۊد ؤ زماتي آذربايجان ٚ سر-أني سلطه دأشت.
اي وضعيت ٚ همرأ، سامانئن ؤ بۊيه'ن ٚ أمرأ درگيري دچار بؤبؤ. سامانئن گه پيلا خۊراسان ٚ ؤ ايران ٚ خۊرتأو ٚ سر حکۊمت گۊدن، خأسن گه گۊرگان، طبرستان ؤ ري-ه خۊ قلمرؤ-ئه بچربأنن. اۊ را جي ني بۊيه'ن ني گه فارس ٚ مئن مستقر بؤن، خأسن جبال ٚ ناحيه ؤ ايران ٚ خۊرخؤس-ه تصرف بؤنن. وشمگير پۊر جارؤن سامانئن ؤ مخصۊصن بۊيه'ن ٚ همرأ بؤگۊد گه ويشتر دفاعي حالت دأشت تا خۊ سامؤن گه پتشخارگر-ه شامل بۊنأ بؤ-ئه بپأئه ؤ حفظ بؤنه. بۊيه'ن ني سيماجت ٚ همرأ وشمگير ٚ سامؤن ٚ تسخير گۊدن ٚ ره حقسأی گۊدن. وشمگير تا ری ٚ جار ٚ مئن ٚ ديشکن خؤردن ٚ پيشي قمري ۳۲۹ ٚ مئن، کاملن ايستقلال دأشت. ولي اۊ ديشکن ٚ همرأ ری ؤ اصفهان-ه چيکأدأ ؤ فقط گيلان ؤ گۊرگان ؤ مازندران اۊن ٚ ره بۊمؤنسن. وشمگير ايمه مجبۊرا بؤ کمي سامانئن ٚ جي تبعيت بؤبۊره أمما وشمگير ونأشت گه سامانئن اۊن ٚ سامان ٚ مئن دخالت بؤنن ؤ گۊته شأنه گه زيارئن هنده خۊ استقلال-ه بدأشتن. سامانئن ٚ مؤضع ٚ وگرسن زيارئن ؤ وشمگير ٚ برأبر بۊيه'ن ٚ ويشتر قدرت يأتن ؤ فگن پيلا خۊراسان ٚ برمسئن ٚ جي بؤ.
سامانئن-ه وأس گه بۊيه'ن ٚ همرأ درگير نؤبۊن ؤ خأسن گه زيارئن ؤ بۊيئن کسن ٚ همرأ درگير بؤبۊن تا بۊيه'ن خۊراسان ٚ را دس تنوأدن ؤ گاگلف زيارئن ٚ جي حيمايت أني گۊدن. هين بؤ گه وشمگير خۊ سامان ٚ پأسئن ٚ ره پۊر جنگ بؤگۊد ؤ حتی راضي بؤبؤ سامانئن ٚ واسطه همرأ عباسئن وساطت بؤنن تا بۊيه'ن دئه زيارئن ٚ سامان-ه فگن نؤنن. سرأخر وشمگير محرم ٚ أول، قمري هجري ۳۵۷ ٚ مئن هندئه يته ايجۊر جنگؤن ٚ ره آماده بؤ دؤبؤ گه، يته گۊراز اۊن ٚ مئنه بگنس ؤ وشمگير أسب ٚ سر ٚ جي بکت بؤمۊرد. اۊن ٚ پسي بهستۊن وشمگير ٚ وچه زيارئن ٚ کيايي تخت ٚ سر بنيشت.
نؤم ؤ تبار
دچينواچينوشمگير مردآويج ٚ کۊجدأنه برأر ؤ زيار ٚ وچه بؤ، زيارئن گيلان ٚ شي ؤ احتمالن گيلک بؤن. برخي نظر ٚ جي وشمگير ٚ زياري چۊن گه وشم‌شکار-ه علاقه دأشت اۊن ٚ نؤم-ه بنأن وشمگير، ألبت برخي سربسؤن ٚ مئن اۊن ٚ نؤم-ه دۊشمن‌گير-أني بنویشتن، ولي خؤجير ؤ پيلا سربسؤن ٚ مئن، أکثرن اۊن-ه وشمگير دؤخؤندن.
وشمگير مردآويج ٚ زمت ٚ مئن
دچينواچينوشمگير أوول‌سر گيلان ٚ مئن يته ورزگر بؤ ؤ کشاورزي گۊد؛ مردآويج زماتی گه عباسي خليفه، المقتدر بالله ٚ همرأ متحد بؤبؤ، ينفر به نؤم ٚ ابن ٚ جعد-ه، قمري هجري ۳۲۰ ٚ مئن، گيلان ٚ را روؤنه بؤگۊد تا وشمگير-ه گلأگيره ؤ خۊ ور بيأره، ولي وشمگير-ه نوأس گه بؤشۊن ؤ قبۊل نؤگۊد ؤ وختي گه ابن ٚ جعد مردآويج ٚ دارایي ؤ قۊدرت ٚ جي وشمگير واخؤوأ گۊد ولي وشمگير بؤگۊت گه مردآويج قبۊل بؤده عباسئن ٚ خاسته' تن بده؛ أمما مردآويج ٚ اصرار ٚ همرأ وشمگير راضي بؤبؤ ؤ بؤشؤ ؤ ايمه مردآویج اۊن-ه ری ٚ والي بؤگۊد. وشمگير ٚ هيسأبؤن ری ٚ مئن بي‌فأيد-أني نؤبؤ. مردآويج، علي بۊيه' کرج ٚ والي بؤگۊد، علي بۊيه خۊ خؤجير رفتار ٚ همرأ بؤتۊنس اۊ ديلمي سردارؤني گه مرآويج ٚ جي ناراحت بؤن ٚ همرأ متحد ؤ رخابا بۊن، مردآويج ايمه علي ٚ والي گۊدن ٚ جي پشيمؤنا بؤ، علي بۊيه اي فۊرصت ٚ جي استيفاده بؤگۊد ؤ مردآويج ٚ عليه يته قيام-ه سرأگيت. علي بۊيه اصفهان-ه بگيت ؤ مردآويج گه علي بۊيه ٚ قۊدرت گيتن ٚ جي برمسه بؤ، وشمگير-ه اصفهان ٚ را روؤنه بؤگۊد، وشمگير-أني بؤتۊنس اصفهان-ه علي ٚ جي پسأیره؛ علي بۊيه ايمه خۊ برأر ٚ ياري همرأ بؤتۊنس فارس ؤ کرمان-ه فتح بؤنه. مردآويج، وشمگير ٚ بال زئن ٚ همرأ بؤتۊنس بۊیه'ن-ه ديشکن بده ؤ أهواز ٚ گيتن ٚ پسي علي بۊيه تسليم بؤبؤ ؤ خۊ پشيمؤني-ئه اظهار بدأشت ؤ مردآويج ٚ همرأ صلح بؤگۊد؛ علي بۊيه ٚ برأر، حسن ني زيارئن ٚ گرۊگان بؤبؤ ؤ علي قبۊل بؤگۊد مردآويج ٚ نؤم خطبه بۊخؤنه. ألبت اي قيام موقتن بئسسأ ؤ بئدان علي بۊيه خۊ برأرؤن ٚ همرأ بؤتۊنسن بۊيه'ن ٚ سلسله' تأسيس بؤنن ؤ ايمه بۊيه'ن گه اۊشؤنم گيلان ٚ شي بؤن، زيارئن ٚ جي قوي ترا بؤن.
وشمگير کيايي ٚ سرأیتن ٚ زمت
دچينواچين
مردآويج ۳۲۳ ق.ه، اصفهان ٚ مئن بؤمۊرد ؤ لشکرئن اۊن ٚ جنازه' ری ٚ را بؤبۊردن ؤ وشمگير پابرنه اۊشؤن ٚ پيشواز ٚ ره بؤشؤ. اي زمات ٚ مئن تمؤم ٚ دیلمي سردارؤن ری ٚ مئن جما بؤن، گيلکؤن مشورت ٚ پسي وشمگير-ه کيايي ره دؤجئن ؤ مردآويج ٚ دفن گۊدن ٚ پسي، وشمگير ٚ همرأ بيعت بؤدن ؤ وشمگير زيارئن ٚ کيا بوبؤ.
وشمگير ٚ حؤکۊمت ٚ أوايل
دچينواچينمردآويج خۊ تۊرک ٚ غۊلامؤن ؤ سالداتؤن ٚ همرأ خؤجير رفتار ندأشت، هين بؤ گه اۊن ٚ مرگ ٚ پسي اۊشؤن زيارئن ٚ جي سيفا وابؤن خئلئن خليفه' دشکسن ؤ زيارئن ٚ سپا دئبار ٚ جي ضعيف‌تر بؤبؤ. وشمگير خۊ وزير ؤ سردارؤن-ه دؤجئه، وشمگير ٚ سردارؤن، بلقسم ؤ شیرج، لشکري بن ٚ مردي (لشکري گيل) ؤ ابۊبکر بن ٚ المظفر ؤ ابراهیم بن ٚ فارس گۊرگان ٚ را بؤشؤن ؤ ماکان-ه اۊ شأر ٚ جي ويرۊجأنئن؛ ايمه لشکري ؤ شیرج ري-ه وگرسن ؤ بلقسم گۊرگان ٚ مئن والي بؤبؤ ؤ يسال ٚ پسي بؤمۊرد.
وشمگير ٚ کيايي ؤ جارؤن
دچينواچينسامانئن ؤ بۊيه'ن ٚ لشکرکشي
دچينواچينقمري هجري ۳۲۳ ٚ مئن، امیر نصر بن ٚ أحمد ساماني، سامانئن ٚ کيا خأس طبرستان، گۊرگان ؤ ری-ه خۊ قلمرؤ-ئه بچربأنه، هین ٚ وأسئه خۊ سردار، أبۊبکر محمد بن ٚ مظفر ٚ چغاني-ئه دسسۊر بدأ نيشابۊر ٚ جي کؤمس-ه فگن بؤنه ؤ هيته-أني ماکان بن ٚ کاکي-ئه دسسۊر بدأ کرمان ٚ جي کؤمس-ه فگن بؤنه تا اي دۊته سپا دامغان ٚ مئن کسن-ه برسن ؤ گۊرگان ؤ ری-ه فتح بؤنن. ماکان زۊدتر دامغان-ه برسئه ؤ فگن بؤگۊد، ولي بلقسم بن ٚ بانجين، وشمگير ٚ سردار ماکان-ه ديشکن بدأ ؤ ماکان عقب بنيشت ؤ چغاني رسئن ٚ همرأ هردۊ نيشابۊر-ه وگرسن.
وشمگير ٚ کيا بؤؤن ٚ پسي، حسن بۊيه گه مردآویج ٚ گرۊگان بؤ ری ٚ جي ويرۊت ؤ بؤشؤ علي بۊيه ور شيراز ٚ مئن. علي بۊيه مردآويج ٚ همرأ صلح گۊدن ٚ پسي، يته فۊرصت ٚ دۊمبال مۊت تا جبال ٚ ناحيه' فتح بؤنه؛ هين ٚ وأسر اۊن ٚ برأر حسن يته پيلا لشکر ٚ همرأ جبال ٚ شأرؤن ٚ ره فگنس ؤ بؤتۊنس يکي جه اۊشؤن-ه فتح بؤنه؛ وشمگير-أني اۊن ٚ برأبر هيسأن ٚ ره يته لشکر دچئه ؤ حسن ٚ لشکر ٚ را روؤنه بؤبؤ، بۊيه'ن ؤ زيارئن برخي شأرؤن، اصفهان، همدان، کاشان، قم، کرج، ری ؤ قزوين و…. مۊسؤن ٚ مئن، کسن ٚ همرأ درگير بؤبؤن. علي بۊيه عباسي خليفه'، القاهربالله-ه مجبۊر بؤگۊد گه يته لشکر بصره جي وشمگير ٚ مقابله گۊدن ٚ ره ميدؤن-ه راهي بؤنه.
اتحاد ماکان ٚ همرأ ؤ داخلی اؤمۊرؤن
دچينواچينقمري ۳۲۴ ٚ مئن بلقسم گه گۊرگان ٚ مئن والي بؤ، يته کاکي ٚ مئن بؤمۊرد ؤ ابراهيم بن ٚ کۊشيار اۊن ٚ تخت ٚ سر بنيشت ؤ سپاهئن اۊن ٚ همرأ بيعت بؤدن؛ ولي وشمگير اۊن-ه حؤکۊمت ٚ جي عزل بؤگۊد ؤ گۊرگان ٚ حاکميت-ه ماکان بن ٚ کاکي گه سامانئن ٚ خيدمت هيسأ بؤ ره پيش بنأ، ماکان گه پۊذ سالان گۊرگان ٚ حاکميت ٚ رافا هيسأبؤ دؤخؤسکي وشمگير ٚ همرأ توافق بؤگۊد ؤ ۳۲۵ ٚ مئن گۊرگان ٚ والي بؤبؤ. ایته وشمگير سامانئن ٚ قۊدرت-ه کما گۊد ؤ سامانئن خطر-ه حس بؤدن. اي سالؤن ٚ مئن گيلان ٚ بيه‌پيش ؤ آمؤل ٚ مئن دۊته شۊرش وشمگير ٚ عليه را دکت گه اۊشؤن ٚ پیلا ترينؤن أبۊموسی بن ٚ بهرام بؤ. وشمگير بؤتۊنس اي شۊرش-ه ديشکنه.
آذربايجان ٚ قضيه
دچينواچينقمري هجري ۳۲۶ ٚ سال ٚ مئن «لشکري بن ٚ مردي» گه وشمگير ٚ عوامل ٚ جي جبال ٚ ناحيه مئن بؤ، يته پيلا سپا همرأ آذربايجان-ه فگن بؤگۊد ؤ «ديسم بن ٚ ابراهيم»، آذربايجان ٚ کيا-يه ديشکن بدأ ؤ أدربيل، گه اۊن نيشتگا بؤ-ئه فتح بؤگۊد. ديسم ددار ٚ ديشکنؤن ٚ پسي، وشمگير ٚ ور بؤشؤ ؤ کۊمک بخأس. وشمگير-أني حاضرا بؤ صد هيزار دينار سالانه خراج، تبعيت زيارئن ٚ جي ؤ خطبه خؤندن زيارئن ٚ نؤم ؤ سپاهئن-ه وگردؤنئن ؤ اۊشؤن ٚ خرج-ه دئن ٚ برأبر، ديسم-ه بال بزنه. هي مئنأ لشکري بن ٚ مردي (لشکري گيل) أرمنستان ٚ را لشکرکشي بؤده بؤ، اي توافق ٚ پسي ديسم بؤتۊنس لشکري-ئه بؤکۊشه ؤ اۊن ٚ سيپا-ه أرمنستان ٚ مئن ديشکن بده. ايته بؤبؤ گه وشمگير بؤتۊنس آذربایجان ٚ سر-أني سلطه بدأره.
جنگ بۊيئن ٚ همرأ اصفهان ٚ مئن ؤ سامانئن ٚ همرأ گۊرگان ٚ مئن
دچينواچين وشمگير زماتي گه بؤتۊنس گۊرگان ؤ پتشخارگر ٚ خۊرتأو ٚ وضعيت-ه آراما کۊنه ؤ آذربايجان-ه خۊ مطيع چاؤنه، بۊيه'ن ٚ برأر مقابله گۊدن ٚ ره بشتابس ؤ بۊيه'ن-ه ديشکن بدأ ؤ اصفهان-ه بگيت ؤ حسن بۊيه' اصفهان ٚ جي ويرۊجأنئه ؤ خطبه' خۊ نؤم چاگۊد؛ ايمه ألمۊت ٚ مئن بؤشؤ ؤ خۊ حؤکۊمت-ه برپا بؤگۊد ؤ اۊن ٚ قلعه استحکامات ٚ جي بهره بؤبۊرد ؤ پۊر قوي ترا بؤ.
ماکان ٚ خيانت سامانئن-ه باعث بؤبؤ أمير نصر ٚ ساماني ۳۲۸ ٚ مئن أبۊعلي أحمد چغانی (خۊراسان ٚ سپئسالار)-ه گۊرگان ٚ را گسيل بدأره ؤ چغاني بدۊن ٚ اينگه ماکان واخؤوأ بۊن تا گۊرگان ٚ نزيکي بؤشؤ ؤ هفت‌ماهه محاصره همرأ ماکان-ه مجبۊرا گۊد وشمگير ٚ جي کۊمک بخأ. وشمگير خۊ سردارؤن، ابي داوۊد ٚ سفاهي ؤ شيرج بن ٚ ليلي-ئه ماکان ٚ بال زئن ره گۊرگان ٚ را روؤنه بؤگۊد ؤ ايمه پۊر زياري ٚ سالداتؤن-ه گۊرگان ٚ را اعزام بؤگۊد. أمما شیرج گه ناکام بۊمؤنسه بؤ صلح ٚ واسطه بؤبؤ ؤ اجازه بگيت ماکان طبرستان ٚ مئن بؤشۊن ؤ چغاني گۊرگان-ه فتح بؤگۊد. زياري لشکرئن ٚ شؤؤن گۊرگان ٚ مئن، باعث بؤبؤ اصفهان خألي وابۊن ؤ حسن ٚ بۊيه بؤتۊنس بدۊن ٚ مقاومتي هندئه اصفهان-ه بئيره ؤ برخي جه وشمگير ٚ سپاه ٚ سران-ه دسگير بؤگۊد.
هي أيؤم ٚ مئن خبر برسئه گه بۊیه'ن خأنن ری ؤ عجم ٚ عراق-ه تصرف بؤنن. وشمگير خۊ لشکر-ه ري ٚ أطراف بؤبۊرد ؤ حسن ٚ بۊيه سپاه ٚ همرأ بجأرس، وشمگير ٚ سپاه ٚ جناحين چتن ديشکني بؤخؤردن ولي وشمگير شخصن خۊ سپاه ٚ ديل-ه بۊيه'ن ٚ سپاه ٚ ديل ٚ را هيدايت بؤگۊد ؤ اۊشؤن-ه ديشکنه. صاحب بن ٚ شادشي اي جار ٚ مئن بؤمۊرد ؤ گيلاکۊ بۊيه'ن ٚ أسير بؤبؤ، أمما وشمگير ٚ سپاهئن اۊن ٚ آزاد بؤدن. تا ۳۲۸ وشمگير بؤتۊنسه بؤ خۊ برأر ٚ قلمرؤ-ئه بدأره.
بۊیه'ن ؤ سامانئن ٚ اتحاد ؤ ری ٚ جنگ
دچينواچين
أبۊعلي چغاني زماتي گۊرگان ٚ مئن بۊمؤنس ؤ ايمه ابراهيم بن ٚ سيمجۊر-ه خۊ جا سر بنيشأنه. علي بۊيه، چغاني ره يته نؤمه بنويشت ؤ اۊن ٚ جي بخأس يته مۊشترک ٚ فگن ری-ه بؤنن ؤ وشمگير ٚ حؤکۊمت ٚ کار-ه سرأچينن. اي اتحاد قمري ۳۲۹ ٚ مئن تفاق دکت ؤ چغاني ؤ بۊی'ن ٚ سپا ری ٚ را را دکتن. وشمگير وختي اي اتحاد ٚ جي واخؤوأ بؤ خۊ لشکر-ه جما گۊد ؤ ماکان بن ٚ کاکي-ئه گه ساري مئن والي بؤبؤ بؤ-ئه خۊ ور دؤخؤند؛ ماکان ني خۊ عامۊپسر حسن بن ٚ فيرۊزان-ه خۊ جا بدأشت ؤ ری-ه بؤشؤ. چغاني ؤ علي بۊيه ری ٚ نزيکي مئن کسن-ه برسئن. سرأخر ای دۊته لشکر ۳۲۹ ٚ محرم ٚ مئن، کسن ٚ مصاف بؤشؤن ؤ اي جار ٚ مئن أبۊعلي چغاني بؤتۊنس وشمگير ٚ سپاٰ قلف-ه دؤرأچينه ؤ ماکان-ه گه سپا ديل ٚ مئن هيسأ بؤ-ئه بؤکۊشه. ايمه وشمگير گه اؤضاع-ه ناجۊر بدئه لاريجان ؤ آمؤل ٚ را ويرۊت. چغاني ماکان ؤ وشمگير ٚ سپا سران ٚ سر-ه بخارا ره سرأدأ. بؤته بؤبه گه وشمگير ٚ تلفات اي جنگ ٚ مئن شيش هيزار نفر بؤ.
وشمگير ديشکن خؤردن ؤ ويرۊتن طبرستان ٚ راٰ پسي، علي بۊيه ری ٚ مئن بؤشؤ ؤ تا زۊمؤسسؤن ٚ تمنأکۊن هۊجه بئسسأ. ايمه زنجان، أبهر، قزوین، قم، کرج، أراک، همدان، نهاوند، دينور ؤ تا حلوان ٚ مرز-ه فتح بؤگۊد ؤ اۊشؤن ٚ ره والي بنأ. ولي بۊيه'ن اي توان -ه خۊ مئن ندئن گه سامانئن ٚ قلمرؤ-ئه تعرضي بؤنن ؤ نتيجتن سامانئن ٚ ره أني چندان مۊشکيلي پيش نۊمأ.
حسن ٚ فيرۊزان ٚ ماجرا
دچينواچين
حسن فيرۊزان گه ماکان ٚ عامۊپسر بؤ عده‌اي همرأ وشمگير-ه ماکان ٚ مرگ ٚ عامل دؤنسن ؤ اۊن ٚ پذيرفتن ٚ جي امتناع بؤدن. وشمگير-أني شيرج بن ٚ ليلي-ئه ساري را روؤنه بؤگۊد ولي حسن فيرۊزان گۊرگان ٚ مئن بؤشؤ ؤ وشمگر-أني اي شأر ٚ مئن بؤشؤ ؤ حسن فيرۊزان مجبۊرا بؤ عراق ٚ عجم ٚ را ويرۊجه.
حسن ٚ فيرۊزان چغاني-ئه بپيوس ؤ أبۊعلي چغاني-ئه تحريک بؤگۊد هنده گۊرگان-ه لشکرکشي بؤنه. قمري هجري ۳۳۱ ٚ مئن چغاني ٚ لشکرکشي گۊرگان-ه همرأ، وشمگير ساري را عقب بنيشت ؤ يته ناحيه به نؤم ٚ وله‌جۊی ٚ مئن دۊته لشکر کسن ٚ همرأ بجنگسن ؤ چغاني چن ماه ساري-ئه محاصره بؤگۊد ؤ مزدۊرگيل گه يته جه وشمگير ٚ سردارؤن بؤ-ئه بؤکۊشت، ولي زۊمؤسسؤن ٚ رسئن ؤ أمير ٚ ساماني مرگ ٚ خبر ٚ اؤشتؤوسن ٚ همرأ، دۊ گؤرۊ صلح بؤدن ؤ وشمگير خۊ وچه، سالار بن ٚ وشمگير-ه به عۊنوان ٚ گرۊگان چغاني-ئه بسپؤرد ؤ خطبه ساماني أمير ٚ نؤم بؤگۊد. ائمه أبۊعلي چغاني، حسن فيزۊزان ؤ سالار بن ٚ وشمگير ٚ همرأ خۊراسان ٚ را را دکتن ؤ زیارئن ٚ نيرۊ اؤفۊل ٚ را بؤشؤ.
دۊؤمي أمير نصر ٚ ساماني مرگ ٚ پسي حسن ٚ فيزۊزان گه برخي تفاقؤن ٚ جي ناراضي بؤ، فۊرصت ٚ جي بهره بؤبۊرد ؤ أبۊعلي تجهيزات ؤ وسايل ٚ همرأ ؤ سالار بن ٚ وشمگير ٚ همرأ گۊرگان-ه بؤشؤن ؤ گۊرگان، دامغان ؤ سمنان-ه فتح بؤگۊد. وشمگير-أني أبۊعلي شؤؤن ٚ پسي ری-ه فتح بؤگۊد ؤ اسپاهي-ه طبرستان ٚ مئن بدأشت ؤ خؤره ری-ه بؤشؤ. ايته بؤبؤ گه حسن ٚ فيرۊزان ؤ وشمگير ٚ زياري متحد بؤبؤن ؤ سالار خۊ پئر ٚ ور وگرس.
جديد ٚ جنگؤن: زياري-ساماني اتحاد
دچينواچينزيارئن ٚ وضعيت ری ٚ کاليجار ٚ پسي
دچينواچينوشمگير تا ری ٚ جنگ ٚ مئن ٚ ديشکن خؤردن ٚ پيشي قمري ۳۲۹ ٚ مئن، کاملن ايستقلال دأشت. ولي اۊ ديشکن ٚ همرأ ری ؤ اصفهان-ه چيکأدأ ؤ فقط پتشخارگر اۊن ٚ ره بۊمؤنس. وشمگير ايمه مجبۊر بؤبؤ کمي سامانئن ٚ جي تبعيت بؤبۊره. سامانئن ٚ مؤضع ٚ وگرسن زيارئن ؤ وشمگير ٚ برأبر بۊيه'ن ٚ ويشتر قدرت يأتن ؤ فگن پيلا خۊراسان ٚ برمس ٚ جي بؤ. سامانئن خأسن گه بۊيئن ٚ همرأ درگير نؤبۊن ؤ خأسن گه زيارئن ؤ بۊيه'۰ن کسن ٚ همرأ درگير وکن تا بۊيه'ن خۊراسان ٚ را دس تنوأدن ؤ زيارئن ٚ جي حيمايت گۊدن. هين بؤ گه وشمگير خۊ سامان ٚ پأسئن ٚ ره پۊر جار بؤگۊد ؤ حتی راضي وکت سامانئن ٚ واسطه همرأ عباسئن وساطت بؤنن تا بۊيئن دئه زيارئن ٚ سامان-ه فگن نؤنن.
اتحاد ٚ مقدمه
دچينواچين۳۳۱ ٚ ق.ه ٚ مئن حسن ٚ بۊيه هندئه اصفهان ٚ جي قزوين ٚ مئن بؤشؤ تا وشمگير ٚ ضأف ٚ جي بهره بؤبۊره ؤ ری-ه فتح بؤنه. وشمگير گه مننس بۊيه'ن ٚ لشکر ٚ برأبر بئسسه، هندئه طبرستان ٚ را ويرۊت. حسن بۊيه ری ٚ فتح ٚ پسي وشمگير ٚ عوامل-ه شکنجه بؤگۊد ؤ وشمگير ٚ خزانه‌دار ٚ شکنجه گۊدن ٚ پسي أبؤلحسن ٚ أموال-ه بگيت، ولي أبؤالحسن ٚ مامطیري (خزانه‌دار) وشمگير ٚ مال-ه اۊن-ه هندأ. وشمگير وختي آمؤل ٚ مئن بؤشؤ ماکان ٚ بيوه، ميجام-ه، حسن فيرۊزان ٚ جی بخأس ؤ حسن اي عمل ٚ جي امتناع بؤگۊد ؤ حسن ؤ وشمگير هندئه کسن ٚ همرأ بجنگسن ؤ «محمد بن ٚ وهري» ؤ «اسماعیل بن ٚ مردۊچين» حسن فيرۊزان-ه بپيوسن. اي وضع ٚ مئن وشمگير تنا چأره' ساماني دربار-ه پناه بؤردن ٚ مئن بدئه ؤ خۊ گۊد ؤ متعلقات ٚ همرأ بخارا را را دکت، وشمگير چغاني-ئه را دل بدئه گه ساماني أمير ٚ دسسۊر ٚ همرأ ری ٚ فتح ٚ ره شؤدؤبؤ ؤ چغاني وشمگير-ه بخارا را گسيل بدأشت. چغاني يارؤن را دل اۊن-ه خيانت بؤدن ؤ چغاني مجبۊرا بؤ وگرده. اي زمات ٚ مئن حسن ٚ فيرۊزان ؤ حسن بۊيه کسن ٚ همرأ متحد بؤبؤن ؤ حسن فيرۊزان ٚ لاکۊ ؤ حسن ٚ بۊيه ايزدواج بؤدن ؤ اي ازدواج ٚ حاصيل فخرالدؤله وکت. حسن ٚ فيرۊزان وشمگير ٚ عامل اسفاهي-ه بؤکۊشت ؤ طبرستان-ه بگيت ؤ اسفاهي کۊشتن ٚ پسي اۊن ٚ أموال-ه وگيت بنأ خۊ قلعه ديلم (گیلان) ٚ مئن.
قمري ۳۳۳ تا ۳۴۳ تفاقؤن
دچينواچينقمري ۳۳۳ ٚ مئن نۊح بن ٚ نصر، سامانئن ٚ تازه کيا، بخارا مئن وشمگير ٚ جي ايسقبال بؤگۊد ؤ وشمگير خۊ قواٰ تجديد گۊدن ٚ ره زماتي اۊيه بئسسأ. هي سال ٚ مئن نۊح ٚ ساماني يته جه خۊ تۊرک ٚ سردارؤن به نؤم ٚ «منصور بن قراتکین»-ه وشمگير-ه گلأکأنئه تا سي هيزار نفر ٚ همرأ بؤتۊنن گۊرگان ٚ بلته' وا بؤنن. أبۊعلي چغاني ني گه نيشابۊر-ه بؤشؤ بؤ دسسۊر هگيت تا قراتکين ؤ وشمگير-ه بال بزنه. حسن ٚ فيرۊزان أولسر ايته نشؤن بدأ گه خأنه گۊرگان ٚ مئن مۊقاومت بؤنه، ولي نهايتن ساري را ويرۊتن-ه بنا بگيت ؤ تمؤم ٚ پۊردؤن-ه خۊ را مئن فۊسأنئه. وشمگير يته مسير ٚ ديگر ٚ جي بؤشؤ ؤ اۊن-ه تا گيلان ٚ مرز ؤ چالۊس تعقيب بؤگۊد، ولي حسن هنده خۊرخؤس ٚ را بؤشؤ. منصۊر قراتکين اي فگن ٚ وأسئه مال طلب بؤگۊد. وشمگير ناچار آمؤل ٚ مئن بؤشؤ ؤ درخاستي مبلغ-ه مردۊم ٚ مئن پخش بؤگۊد ؤ اۊشؤن ٚ جي ماليات هگيت. قراتکين ٚ شؤؤن ٚ پسي به بخارا، چغاني ری-ه فتح بؤگۊد ؤ تا جبال ٚ ناحيه پيش بؤشؤ. اي زمت ٚ مئن نۊح ٚ ساماني اۊن-ه مقام ٚ جي عزل بؤگۊد ؤ اۊن ٚ مقام-ه ابراهيم ٚ سيمجۊر-ه هدأ. أبۊعلي چغاني اي کار ٚ جي برنجس ؤ بۊيه'ن ٚ دربار-ه بؤشؤ ؤ حسن ٚ بۊيه اۊن أجي استيقبال بؤگۊد.
حسن فيرۊزان گيلان-ه بؤشؤ ؤ وشمگير هندئه اۊن ٚ دۊمبال را دکت. حسن يته شأر به نؤم ٚ «دۊلادار» دريا لک بسأت ؤ اۊن ٚ حصارؤن ٚ پۊشت پنا بگيت. وشمگير أسب ٚ همرأ درياٰ بگنس ؤ ديوار ٚ دؤر زئن ٚ أمرأ يته جه حسن ٚ لشکر ٚ سران-ه بؤکۊشت. حسن ٚ فيرۊزان هندئه ويرۊت ؤ جستانئن-ه پنا بؤبۊرد ؤ وشمگير آمؤل-ه بؤشؤ ؤ حسن وشمگير ٚ شؤؤن ٚ همرأ هنده پيش‌روي بؤگۊد ؤ رۊيان-ه برسئه ؤ اۊن ٚ والي-ئه پنا بؤبۊرد، اين بؤبؤ گه وشمگير هندئه اۊن-ه فگنس ؤ حسن-ه هندئه ديشکنه ؤ حسن ٚ فيرۊزان اي مرته گۊرگان ٚ را ويرۊت ؤ اۊيه خۊ قبيله همرأ يته گچي قلعه چاگۊدن ؤ وشمگير-أني گۊرگان ٚ را را دکت.
بغداد ٚ فتح بؤؤن بۊيه'ن ؤ أحمد ٚ بۊيه دس ؤ عباسئن ٚ ديشکن خؤردن بۊيه'ن ٚ برأبر ٚ همرأ بۊيه'ن بؤتۊنسن عباسئن-ه خۊ مطيع چاکۊنن ؤ بۊيه'ن پۊر قوي‌تر ؤ پيلاتر بؤبؤن ؤ پيشأکتن. أحمد ٚ بۊيه، بۊيه'ن ٚ کۊچي‌ترين برأر حسن ٚ بۊيه' مالي ؤ نيظامي لحاظ ٚ جي پۊشتيباني بؤگۊد؛ فلذا وشمگير ٚ اؤميد بۊيي برأرؤن-ه چيره بؤؤن ٚ ره کما بؤ. قمري ۳۳۵ ٚ مئن بۊيه'ن مؤفق بؤبؤن ری ؤ تمؤم ٚ جبال ٚ ناحيه' بئيرن ؤ حسن ٚ فيرۊزان ٚ همرأ گۊرگان ٚ را لشکرکشي بؤدن ؤ وشمگير ٚ سپاهئن بۊيه'ن-ه بپيوسن ؤ شأر-ه بۊيه'ن-ه تقديم بؤدن ؤ حسن ٚ فيرۊزان گۊرگان ٚ والي بؤبؤ. وشمگير-أني هندئه خۊراسان ؤ اسفراين ٚ شأر ٚ مئن پنا بگيت. أرتش ٚ خيانت وشمگير-ه دۊبار تفاق دکت ؤ احتمالن اۊن ٚ عيللت تترج جنگؤن ؤ سالداتؤن ٚ وأکتگي ؤ وشمگير ٚ ضعيفا بؤؤن بؤ.
ابن ٚ أثير گۊزارش کۊنه ۳۳۶ ٚ مئن وشمگير ؤ منصۊر ٚ قراتکين مأمۊرا بؤن تا «ابۊمنصۊر محمد بن عبدالرزاق» ٚ شۊرش-ه گه طۊس ؤ نيشابۊر ٚ حاکم بؤ-ئه سرکۊب بؤنن. ساماني سپا مؤفقا بؤ طۊس-ه فتح بؤنه ؤ أبۊمنصۊر گۊرگان-ه بؤشؤ ؤ بۊيه'ن-ه پنا بؤبۊرد. اي زمات ٚ مئن مسافرئن/سالارئن گه گيلان ٚ جي خيزش بؤده بؤن ديسم ٚ کرد-ه ديشکن بدأن ؤ اۊن-ه زيندؤني بؤدن ؤ ايشؤن ٚ مئن آذربايجان ٚ حؤکۊمت ٚ سراختيلاف پيش بۊمأ. آل ٚ بۊيه اي فۊرصت ٚ جي استيفاده بؤگۊد ؤ أبۊمنصۊر-ه اۊجه والي بؤگۊد. سالارئن ديسم-ه آزاداؤدن تا أبۊمنصۊر-ه ديشکنه ولي خؤره ديشکن بؤخؤرد. ايته بؤبؤ گه آذربايجان ني بۊیه'ن ٚ سلطه بۊن قرار بگيت.
اۊ را جي ق ۳۳۷ ٚ مئن نۊح ٚ ساماني هندئه منصۊر ٚ قراتکين-ه دسسۊر بدأ تا شۊرشؤن ٚ خؤسأنئن ٚ پسي گۊرگان-ه فگنه. اي زمات ٚ مئن وشمگير بؤتۊنس يته جه حسن ٚ فيرۊزان ٚ زأکؤن-ه گرۊگان بئیره ؤ حسن ٚ فيرۊزان-ه وادار به صلح بؤگۊد؛ أمما اي زمات ٚ مئن يته کدۊرت نۊح ٚ ساماني ؤ منصۊر ٚ قراتکين ٚ مئنأ شکل بگیت ؤ وشمگير گرۊگاني-ئه حسن-ه وگردؤنئه ؤ نيشابۊر-ه وگرس ؤ حسن ني زۊزن ٚ ولايت ٚ مئن بۊمؤنس. وشمگير گۊرگان-ه بؤشؤ ؤ حسن ٚ بۊيه وختي واخؤوأ بؤ گۊرگان ٚ را لشکرکشي بؤگۊد ؤ وشمگير گيلان ٚ را ويرۊتن-ه بنا بگيت ؤ چالۊس-ه برسئه ؤ حسن ني بؤشؤ چالۊس ٚ مئن. ايمه وشمگير هندئه خۊرخؤس ٚ را را دکت ؤ هۊسم-ه برسئه أولسر گيلان ٚ آدمئن بۊيه'ن ٚ ترس ٚ جي اۊن-ه پنا ندأن ولي الثائر، هۊسم ٚ زيدي والي اۊن-ه بپذيرفت ؤ گيلانئن ني اۊن ٚ دؤني وشمگير-ه پنا بدأن. حسن ٚ بۊيه گيلان ٚ مئن وشمگير ٚ دۊمال مۊت گه خۊ برأر ٚ مۊردن ٚ خبر اۊن-ه برسئه ؤ اۊيه جي گه دؤنس لشکرئن احتمالن اۊن ٚ وچه عليه، عضدالدؤله، شۊرش کۊنن، فارس ٚ را وگرس.
منصۊر ٚ قراتکين حسن ٚ بۊيه غيبت ٚ جي ايستفاده بؤگۊد ؤ ری، کرمانشاه ؤ نسا جي تا اصفهان-ه فگنس ؤ اي مناطق ٚ مئن والئني دؤجئه ؤ خؤره وگرس نيشابۊر-ه ؤ زماتي دنوأرس گه هۊجه بؤمۊرد. پۊر مردۊم گيلان ؤ مازرۊن ٚ جي جما بؤن ؤ وشمگير ؤ الثائر-ه بپيوسن. حسن ٚ بۊيه وگرسن ٚ پسي ۳۳۸ ٚ مئن وشمگير الثائر ٚ همرأ گيلان ٚ جي طبرستان ؤ آمؤل ٚ مئن بؤشؤن ؤ وشمگير آمؤل-ه الثائر-ه بسپؤرد ؤ خۊ سيپا همرأ گۊرگان-ه بؤشؤ. ائمه وشمگير بر خلاف ٚ خۊ پيمؤن الثائر ٚ همرأ نۊح ٚ ساماني نؤم خطبه بۊخؤند ؤ شيرج بن ليلي ؤ وردانشا-ه آمؤل ٚ را سرأدأ تا الثائر-ه برجه بؤنن. ايته بؤبؤ گه وشمگير ٚ سيپاهئن الثائر ٚ نزيکؤن بؤکۊشتن ؤ «محمد بن ٚ وهري یا دهري» گه الثائر ٚ معتمدؤن ٚ جي بؤ زيارئن-ه بپيوس ؤ الثائر گيلان ٚ را ويرۊت.
حسن ٚ بۊيه شيراز ٚ جي هندئه ری-ه وگرس ؤ وشمگير-ه حمله بؤگۊد وشمگير أز راه ٚ ايبورد هنده سامانئن ٚ دربار-ه وگرس. نۊح ٚ ساماني اي مرت أبۊعلي چغانی-ئه ۳۴۰ ٚ مئن خۊراسان ٚ سپهسالار بؤگۊد ؤ دۊ سال ٚ پسي اۊن-ه حسن ٚ بۊيه همرأ جنگسن ٚ ره ری ٚ را روؤنه بؤگۊد. چغاني حسن ٚ همرأ صلح بؤگۊد ؤ قرار وکت حسن ری ٚ حکم ٚ گۊدن ٚ برأبر سالانه ۲۰۰ دينار بخارا ره سرأده. نۊح ٚ ساماني ؤ وشمگير ٚ زياري اي صلح‌نؤمه جي ناراضي بؤن ؤ چغاني خۊ منصب ٚ جي عزل بؤبؤ.
۴۴۱ ٚ مئن الثائر ٚ علوي حسن ٚ بۊيه همرأ متحد بؤبؤ ؤ طبرستان ٚ حۊکم-ه اۊن ٚ جي هگيت ؤ خؤره آمل ٚ مئن مستقر بؤبؤ ؤ خۊ وچه'ن زيد ؤ رضا-يه ساري را سرأدأ ولي مننس اي شأرؤن-ه حيفظ بؤنه ؤ وشمگير سري اۊن-ه آمؤل ٚ جي بيرۊنا گۊد ؤ اۊن ٚ وچه'ن-ه گرۊگان بگيت. الثائر بؤتۊنس مکاتبه بؤنه ؤ يته جه خۊ وچه'ن-ه پسأیره. ۳۴۲ ٚ مئن وشمگير، زماتي گه عازم ٚ نبرد حسن ٚ بۊيه همرأ بؤ الثائر-ه خۊ ور بيأرد ؤ اۊن ٚ اۊ يکته وچه-أني آزادا گۊد.
أبۊعلي چغانی به بهؤنه‌ی ٚ عزل بؤؤن خۊ منصب ٚ جي حسن ٚ بۊيه همرأ متحد بؤبؤ ؤ أبۊعلي ؤ حسن ۴۴۳ ٚ مئن دۊ را جي وشمگير ٚ قلمرؤ-ئه حمله ؤ بؤدن ؤ وشمگير ناچار مشهد ٚ را ويرۊت. حسن ٚ بۊيه اي زمات ٚ مئن عباسي خليفه' گه بۊیه'ن ٚ مطيع بؤ-ئه بؤگۊت گه خۊراسان ٚ حۊکم-ه چغاني نؤم بزنه ؤ خليفه‌أني اي کار-ه بؤگۊد.
.
وشمگير ٚ کيايي پاياني زمت
دچينواچيننۊح ٚ ساماني مۊردن ٚ پسي ۳۴۳ ٚ مئن اۊن ٚ وچه عبدالملک بن ٚ نۊح، سامانئن ٚ تخت ٚ سر بنشيت. چغاني گه تازگي خۊراسان ٚ ايمارت ٚ حۊکم-ه خليفه' جي هيته بؤ، بؤمۊرد. اي زمات ٚ مئن وشمگير بؤتۊنس شيش ماه به آرامی گۊرگان، طبرستان، گيلان (ألمۊت ؤ طالقان ٚ همرأ) ٚ سر حؤکۊمت بؤنه.
۳۴۴ ٚ مئن حسن ٚ بۊيه ؤ عبدالملک ٚ ساماني صلح بؤدن ؤ به سبب ٚ اۊن قرار بؤبؤ حسن ٚ بۊیه، وشمگير ٚ کنۊني قلمرؤ-ئه حمله نؤنه. أمما اي صلح خئلي دوؤم نيأرد ؤ ۳۴۷ ٚ مئن وشمگير بؤتۊنس پاچ ٚ زماتي ره حسن ٚ نيشتگا ری-ه فتح بؤنه ؤ در مۊقابل حسن ني بؤتۊنس پاچ ٚ زماتی ره گۊرگان-ه فتح بؤنه.
۳۵۱ يا ۳۵۵ ٚ مئن هندئه چندؤمين ٚ بار ٚ ره حسن زيارئن ٚ قلمرؤ-ئه فگنس ؤ اي مرت وشمگير گيلان-ه بؤشؤ خۊ لشکر-ه سر ؤ سامؤن دئن ٚ پسي هندئه طبرستان ؤ گۊرگان-ه بگيت.
لنگر ٚ ايقدامات گيلان ٚ مئن
دچينواچينلنگر وشمگير ٚ وچه اي زمت ٚ مئن خۊ پئر ٚ جانب ٚ جي گيلان ٚ مئن ايمارت دأشت، اۊ، وشمگير ٚ أدأيي‌پسر «سیاه گیل بن ٚ هرؤسندان» ٚ مۊردن ٚ پسي خۊ قلمرؤ-ئه گۊسترش بدأ ؤ الثائر-ه أسير بؤگۊد ؤ اۊن-ه کۊرا گۊد ؤ ايمه خۊ پئر ٚ را سرأدأ ؤ وشمگير-أني اۊن-ه زندؤني بؤگۊد. بدأري اي أواخر يته جه الثائر ٚ غۊلامؤن اۊن ٚ عليه شۊرش بؤده بؤ ؤ ديلمئن الئاثر ٚ خؤنه' تاراج بؤده بؤن. حسن ٚ بۊيه اي تفاق ٚ پسي «أبۊمحمد الحسن الناصر»-ه گيلان ٚ را سرأدأ تا لنگر ٚ همرأ کانجار بؤنه ؤ ۳۵۳ ٚ مئن لنگر-ه ديشکنئن ؤ أبۊمحمد ٚ لشکرئن بؤتۊنسن لنگر-ه اي نبرد ٚ مئن بؤکۊشن.
اين ٚ پسي زيارئن ٚ قۊدرت گيلان ٚ مئن بکت ؤ گيلان بۊيه'ن ٚ دس دکت، اي سلسله-أني ايصالتن گيلان ٚ شي بؤن ؤ گيلان ٚ جي خيزش بؤدن. ألبت بئدؤن منۊچهر ٚ زياري خۊ پئر قابۊس ٚ جانب ٚ جي گيلان ٚ والي بؤبؤ بؤ. درکۊل گيلان اي سالؤن ٚ مئن پۊر زيارئن ؤ بۊیه'ن ٚ مئنأ رد ؤ بدر بؤبؤ.
زيارئن ؤ بۊيه'ن ٚ روابط
دچينواچينمردآويج ؤ زيارئن، بۊيه'ن ٚ جي زۊدتر قۊدرت هيتن ولي زۊدتر-أني اوفۊل پيداؤدن، أمما بۊيه'ن بؤتۊنسن عباسئن-ه ديشکنن ؤ اۊشؤن ٚ خليفه' خۊ مطيع چاؤنن ؤ خۊ قلمرؤ-ئه گۊسترش بدأن ؤ خۊ سامؤنان-ه خئلي آباداؤدن ؤ تؤسعه بدأن. زيارئن ؤ بۊيه'ن با اينگه هردۊ يته قؤم ؤ سامؤن ٚ شي بؤن، ولي قلمرؤ سر کسن ٚ همرأ اختلاف پيداؤدن ؤ سامانئن ني گه خۊراسان ٚ مئن حؤکۊمت دأشتن بۊيه'ن ٚ ترس جي زيارئن-ه پشتيباني گۊدن. ألبت زيارئن ؤ بۊيه'ن گاگلف خؤجير ٚ روابط-أني دأشتن چۊنان‌گه «منۊچهر بن ٚ قابۊس ٚ بن وشمگير» زماتي مجدالدؤله (بۊيه'ن ٚ کيا)-ئه خيدمت گۊد ؤ قابۊس ٚ زياري با اينگه مجدالدؤله ضعف ٚ جي واخؤو بؤ ولي هيچ‌زمت ری-ه فگن نؤگۊد.
ويژگئن
دچينواچينشخصيت
دچينواچينبرخي مؤلفؤن وشمگير-ه چۊنگه أولسر مردآویج ٚ دأوت-ه رد بؤده بؤ اۊن-ه عامي ؤ غافل دؤخؤندن، مجمل التواریخ ؤ القصص ٚ مؤلف وشمگير-ه يته بي تدبير کيا معرفي بؤده. هيته-أني بدأري وشمگير خۊ آخري نبرد حسن ٚ بۊيه همرأ اۊن-ه يته نؤمه مئن دۊشنؤم بدأ بؤ ؤ هين ٚ ره برخي مؤلفؤن اۊن-ه سرزنش بؤدن، أمما ابن‌خلدۊن وشمگير-ه يته « مدبر ؤ بي‌نظير
سياست‌مد ٚ کيا» معرفي بؤده.
ناسيۊناليسم
دچينواچينوشمگير بر خلاف ٚ مردآويج خئلي ايران ؤ فارسؤن ٚ تاريخ-ه أهميت ندأ ؤ اۊن ٚ جا ويشتر پتشخارگر ٚ أقوام ؤ گيلکؤن ٚ دابؤن ؤ زوؤن ؤ تاريخ-ه أميت دأ.
أدبيات ٚ مئن
دچينواچينوشمگير گه شکار ٚ مئن ماهر بؤ يته کيتاب به نؤم «شکر» به زوؤن ٚ گيلکي بنويشته گه باز ٚ آمۊتن ٚ باره بؤ.
دؤنش ؤ دابؤن
دچينواچينگيلان ٚ پيلا رياضي‌دؤن ؤ أخترشيناس ؤ دؤنشمند، کۊشيار ٚ گيلاني وشمگير ؤ قابۊس ٚ زياري ٚ أخترشيناس بؤ. گيلکي زوؤن يته جه اي سلسله رسمي زوؤنؤن بؤ.
مۊردن
دچينواچينوشمگير خۊ آخري لشکرآرايي زمات قرار بؤ سامانئن ٚ تازه کيا همرأ ری-ه فگن بؤنن ؤ حسن ٚ بۊيه ؤ دئبأخي سرؤن ني قرار بؤ ايشؤن ٚ برأبر بئسن ؤ اي دۊته لشکر درگير بؤبۊن. وشمگير قرار بؤ چن رۊج گۊرگان ٚ مئن بئسسه تا خۊ لشکر-ه آماده بؤنه. يرۊ اي اؤردۊ مئن يته أسب-ه خۊش بؤگۊد ؤ اۊن ٚ سر بنيشت ؤ يته گۊراز اۊن ٚ أسب ٚ مئنه بگنس ؤ وشمگير أسب ٚ سر جي بکت قمري ۳۵۷ ٚ ؤ بؤمۊرد.
جانشينؤن
دچينواچيناۊن ٚ پسي اۊن ٚ دۊته وچه'ن به ترتيب بيستۊن ؤ قابۊس اۊن ٚ جانشين بؤبؤن.
تيندار ٚ وانويسؤن
دچينواچينسربس
دچينواچين- اقبال آشتیانی، عباس (۱۳۹۲). تاریخ مفصل ایران. تهران: انتشارات دبیر. شابک ۹۷۸۹۶۴۲۶۲۱۳۳۰.
- امامی، ابوالقاسم (۱۳۹۴). ابن مسکویه. ۲۲. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۰۲۵-۰۴-۱. دریافت‌شده در ۸ اکتبر ۲۰۱۶.
- خطیبی، ابوالفضل (۱۳۸۰). «ابومنصور محمد بن عبدالرزاق». دانشنامهٔ جهان اسلام. دریافت‌شده در ۲ اکتبر ۲۰۱۶.
- رضازاده لنگرودی، رضا (۱۳۹۲). الثائر فی اللّه، ابوالفضل (ابوطالب) جعفربن محمد. ۹. دانشنامهٔ جهان اسلام. دریافت‌شده در ۸ اکتبر ۲۰۱۶.
- رضازاده لنگرودی، رضا (۱۳۹۴). ابن اثیر. ۲۲. دانشنامه بزرگ اسلامی. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۰۲۵-۰۴-۱. دریافت‌شده در ۲ اکتبر ۲۰۱۶.
- رضازاده لنگرودی، رضا. بیستون. ۵. دانشنامهٔ جهان اسلام. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲ سپتامبر ۲۰۱۶
- زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۶۷). تاریخ مردم ایران. تهران: انتشارات امیرکبیر.
- سجادی، صادق (۱۳۶۷). آل بویه. ۱. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۰۲۵-۰۴-۱. دریافت‌شده در ۸ اکتبر ۲۰۱۶.
- عماری، حسین. آل زیار. ۲. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ دسامبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۱۴ ژوئیه ۲۰۱۴.
- عمادی، عبدالرحمن (۱۳۸۹). «کوشیار گیلی». البرز کوه. منوچهر ستوده. بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار. صص. ۲۲۷-۲۳۵. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۰۵۳-۵۴-۰.
- مهرداد (۱۳۶۷). اولیاءالله آملی. ۱۰. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۰۲۵-۰۴-۱. دریافت‌شده در ۸ اکتبر ۲۰۱۶.
- کاهن، کلود (۵ فروردین ۱۳۹۲). «تاریخ و مورخان اسلامی تا پایان دوران عباسی». ترجمهٔ شهلا بختیاری. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. دریافت‌شده در ۱۷ اکتبر ۲۰۱۶.
- مادلونگ، ویلفرد (۲۴ شهریور ۱۳۹۵). «تشیع امامی و زیدی در ایران». ترجمهٔ رسول جعفریان. مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. دریافت‌شده در ۸ اکتبر ۲۰۱۶.
- فهیمی، مهین (۵ خرداد ۱۳۹۲). «وشمگیربن زیار». دانشنامهٔ جهان اسلام. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ سپتامبر ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲ سپتامبر ۲۰۱۶.
- مفرد، محمدعلی (۱۳۸۶). ظهور و سقوط آل‌زیار. تهران: انتشارات رسانش. شابک ۹۶۴-۷۱۸۲-۹۴-۵.
- تاريخ ٚ کامل ٚ ابن ٚ أثير