قالب:ویکیپدیا:دؤجین‌ببؤ وانیویس/۲۰۱۳/۱۴
غریب شا قیام صفویه زمت تفاق دکته. سال ۱۰۳۸ هجری قمری، وختی شا صفی سلطنت سرأگیته‌بو گیلانˇ مئن ای قیام سربیته کی «غریب‌شا» و «عادل‌شا» قیام نام بیته. ای قیامˇ حامی پیرشمس گل گیلوایی (غریب‌شا معنوی پیشوا) بو و ای قیام تا لاجؤن و مازندران پیش بشؤ. قیامˇ رهبرؤن، گیلان و مازندرانˇ محللی سلسله‌ٰنˇ وارثؤن بؤن کی خوشؤنˇ ارث و میراثˇ حقه خوشؤنˇ اجدادی سامان‌ئبه خأستن کی صفویه زمت، شا عباس غصب بوده‌بو. اوجور کی عبدالفتاح فؤمنی «تاریخ گیلان»، خواجوی اصفهانی «خلاصه السیر» و میرتیمور مرعشی «تاریخ خاندان مرعشی مازندران»ˇ مئن بمأ دأنه، بکوشته‌ٰنˇ عده هش هزار نفره برسه و ای تفاق ایرانˇ سر پور اثر بنأ؛ اوجور کی خسرو پاشا بغداده فترکسه و اؤزبکؤن صفوی‌ئنˇ شرقی مرزؤنه تهدید بودن.
دوروسه کی ای قیامˇ سرأگیتن‌کسؤن اعیان و پیلˇکسؤن بؤن کی محللی بؤن و ناراضی امما پور نوگذشته کی ای قیام پخشأبؤ و گیلانˇ شهرؤن و دیهاتؤنˇ مردوم، مرکزی دؤلتˇ همره مؤخالفت گودنˇ وأسی ای قیامه ایلجار بودن. اعیان و پیلˇکسؤن خوشؤنˇ محللی و دودمانی قدرتˇ وأسی و مردوم نی ضدّˇ او اقتصادی نظام و او بهره‌کشی کی دؤلتˇ آدمؤن اوشؤنˇ جی گودن.
زمینهٰن
دچينواچينصفویئنˇ پیشی، گیلانˇ مئن کوچتأی سلطان و امیرؤن استقلالˇ همره حکومت گودن و وختی شا عباس فترکسه گیلانه و گیلان ببؤ ایرانˇ شی، هو سلاطینˇ زأکؤن و اعقاب گیلانˇ مئن خوشؤنه زندگی‌ئه گوذرؤنه‌دبون و گیلانم دئه ببؤ بو یکته ایالت. ای ایالتˇ مئن، صفوی‌ئنˇ زمت چن‌دفأ شورش و قیام علیهˇ مرکزی دؤلت ببؤ کی و هر دفأ سرکوب ببؤ. گیلانˇ مئن محللی حاکمؤن هردفأ خوشؤنˇ استقلاله پسأیتنˇ وأسی، صفوی‌ئنˇ پیش در أمأن و ای باعث بنأبو کی قزلباشؤن کی صفوی‌ئنˇ نیرویˇنظامی محسوب بنأبون خوشؤنˇ دخالتؤنه گیلانˇ مئن ویشترأکونن. آخری حاکمی کی گیلانˇ مئن پور زور دأشت و خان‌احمدخان کیایی بو کی شا عباس سراخر بتؤنسه اونه شکست بدی و خان‌احمدخان فرار بکونه و گیلانˇایالت دئه «خاصه» اعلام ببون و اونˇ اداره دککئه یکته وزیرˇ دس کی پایتختˇ جی اعزام بنأبو. شا عباس بتؤنسه گیلانˇ محللی حکومته دئه ریشه‌کن بکونه و محللی قیامؤنه دکوشه. امما محللی پیلˇکسؤنˇ مئن هنده واکون‌ویریج دبو کی خوشؤنˇ قدیمی قدرته وگردؤنئن. شا عباس،خو مدیریت و درایتˇ همره بتؤنسه قدیمی امیرؤن و سلاطینˇ ورگسنˇ راهه دَوَده امما نتؤنسه ای روحیهٰ اوشؤنˇ جی وأگیره. هینˇ وأسی، شا عباسˇ مردنˇ پسی و وختی کی شا صفی بنیشته تختˇ سر، سال ۱۰۳۸ ه.ق گیلانˇ مردوم هنده قیام بودن.
تاریخی زمینهٰن
دچينواچينقبلˇ اینکه صفوی‌ئن گیلانه فترکن و اونه چاکونن ایرانˇ یکته ایالتؤن، گیلان دوته واوین بو: یکته «بیه‌پیش» کی اونˇ مرکز لایجؤن بو و ای واوین، سفیدرودˇ شرقی طرف بو و اؤکته واوین «بیه‌پس» یا سفیدرودˇ غربی طرف بو کی فؤمن اونˇ مرکز بو. گیلکی مئن، اؤ و روخؤنهٰ «بیه» نی گونن و بیه‌پیش و بیه‌پس هینˇ جی بمأ. ای دوته واوینˇ مئن... غریب شا قیام