غریب شا قیام
غریب شا قیام صفویه زمت تفاق دکته. سال ۱۰۳۸ هجری قمری، وختی شا صفی سلطنت سرأگیته‌بو گیلانˇ مئن ای قیام سربیته کی «غریب‌شا» و «عادلشا» قیام نام بیته. ای قیامˇ حامی پیرشمس گل گیلوایی (غریب‌شا معنوی پیشوا) بو و ای قیام تا لاجؤن و مازندران پیش بشؤ. قیامˇ رهبرؤن، گیلان و مازندرانˇ محللی سلسله‌ٰنˇ وارثؤن بؤن کی خوشؤنˇ ارث و میراثˇ حقه خوشؤنˇ اجدادی سامان‌ئبه خأستن کی صفویه زمت، شا عباس غصب بوده‌بو. اوجور کی عبدالفتاح فؤمنی «تاریخ گیلان»، خواجوی اصفهانی «خلاصه السیر» و میرتیمور مرعشی «تاریخ خاندان مرعشی مازندران»ˇ مئن بمأ دأنه، بکوشته‌ٰنˇ عده هش هزار نفره برسه و ای تفاق ایرانˇ سر پور اثر بنأ؛ اوجور کی خسرو پاشا بغداده فترکسه و اؤزبکؤن صفوی‌ئنˇ شرقی مرزؤنه تهدید بودن.[۱]
دوروسه کی ای قیامˇ سرأگیتن‌کسؤن اعیان و پیلˇکسؤن بؤن کی محللی بؤن و ناراضی امما پور نوگذشته کی ای قیام پخشأبؤ و گیلانˇ شهرؤن و دیهاتؤنˇ مردوم، مرکزی دؤلتˇ همره مؤخالفت گودنˇ وأسی ای قیامه ایلجار بودن. اعیان و پیلˇکسؤن خوشؤنˇ محللی و دودمانی قدرتˇ وأسی و مردوم نی ضدّˇ او اقتصادی نظام و او بهره‌کشی کی دؤلتˇ آدمؤن اوشؤنˇ جی گودن.
زمینهٰن دچينواچين
صفوی‌ئنˇ پیشی، گیلانˇ مئن کوچتأی سلطان و امیرؤن استقلالˇ همره حکومت گودن و وختی شا عباس فترکسه گیلانه و گیلان ببؤ ایرانˇ شی، هو سلاطینˇ زأکؤن و اعقاب گیلانˇ مئن خوشؤنه زندگی‌ئه گوذرؤنه‌دبون و گیلانم دئه ببؤ بو یکته ایالت. ای ایالتˇ مئن، صفوی‌ئنˇ زمت چن‌دفأ شورش و قیام علیهˇ مرکزی دؤلت ببؤ کی و هر دفأ سرکوب ببؤ. گیلانˇ مئن محللی حاکمؤن هردفأ خوشؤنˇ استقلاله پسأیتنˇ وأسی، صفوی‌ئنˇ پیش در أمأن و ای باعث بنأبو کی قزلباشؤن کی صفوی‌ئنˇ نیرویˇنظامی محسوب بنأبون خوشؤنˇ دخالتؤنه گیلانˇ مئن ویشترأکونن. آخری حاکمی کی گیلانˇ مئن پور زور دأشت و خان‌احمدخان کیایی بو کی شا عباس سراخر بتؤنسه اونه شکست بدی و خان‌احمدخان فرار بکونه و گیلانˇایالت دئه «خاصه» اعلام ببون و اونˇ اداره دککئه یکته وزیرˇ دس کی پایتختˇ جی اعزام بنأبو. شا عباس بتؤنسه گیلانˇ محللی حکومته دئه ریشه‌کن بکونه و محللی قیامؤنه دکوشه. امما محللی پیلˇکسؤنˇ مئن هنده واکون‌ویریج دبو کی خوشؤنˇ قدیمی قدرته وگردؤنئن. شا عباس،خو مدیریت و درایتˇ همره بتؤنسه قدیمی امیرؤن و سلاطینˇ ورگسنˇ راهه دَوَده امما نتؤنسه ای روحیهٰ اوشؤنˇ جی وأگیره. هینˇ وأسی، شا عباسˇ مردنˇ پسی و وختی کی شا صفی بنیشته تختˇ سر، سال ۱۰۳۸ ه.ق گیلانˇ مردوم هنده قیام بودن.
تاریخی زمینهٰن دچينواچين
قبلˇ اینکه صفوی‌ئن گیلانه فترکن و اونه چاکونن ایرانˇ یکته ایالتؤن، گیلان دوته واوین بو: یکته «بیه‌پیش» کی اونˇ مرکز لایجؤن بو و ای واوین، سفیدرودˇ شرقی طرف بو و اؤکته واوین «بیه‌پس» یا سفیدرودˇ غربی طرف بو کی فؤمن اونˇ مرکز بو. گیلکی مئن، اؤ و روخؤنهٰ «بیه» نی گونن و بیه‌پیش و بیه‌پس هینˇ جی بمأ. ای دوته واوینˇ مئن دوته قدرت دبو کی یکته مرکز لایجؤن بو و اؤکته فؤمن. بیه‌پسˇ حکومت موروثی بو و «دباج» یا «اسحاقوند»ˇ خاندانˇ دس دبو کی خوشؤنˇ تبار و نَسَبه به ساسانی‌ئن رسؤندن. اؤکته واوینˇ مئن نی کیایی‌ئنˇ سلسله حکومت گودن. ای دوته واوینˇ حکومتؤن همیشک کسؤنˇ همره جنگ کأدبون و خالی او زمت قرار بنأن کی جنگه تمنأکونن کی شا اسماعیل صفوی خودشه شا دخؤنده. یعنی سال ۹۰۷ ه.ق. ای زمت، بیه‌پسˇ مئن امیر اسحاق حاکم بو و اونˇ مردنˇ پسی، هنده اونˇ جانشینؤن و بیه‌پیشˇ حاکمؤنˇ مئن جنگ دگیته و هینˇ وأسی شا اسماعیل دخالت بوده چن‌دفأ قصد بوده کی بیه‌پسه بگیره. امیر اسحاقˇ پسی، اینˇ ریکه امیر حسام‌الدین بیه‌پسˇ مئن قدرت بیته بو و اونˇ مردنˇ پسی، سال ۹۲۲ ه.ق بیه‌پسˇ حکومت دکته اونˇ ریکه دس، امیرˇ دباج. امیرˇ دباج اوّل شا اسماعیل‌ئبه گردن ننأ و وختی کی صفوی شاه قصد بوده کی گیلانه بگیره و امیرˇ دباجم بدئه کی منئه اونˇ جولؤ بئسه، سال ۹۲۴ ه.ق شا اسماعیلˇ پیش سر فروز بأرده و شاهˇ جی «مظفر سلطان» لقب هیته و گیلانˇ مئن شا اسماعیلˇ نؤمی سککه بزئه. امیرˇ دباج شا اسماعیلˇ دترˇ همره (خیرالنسا بیگم) ازدواج بوده تا خو قدرته جلفأکونه. ای تاریخˇ جی تا ۹۳۰ ه.ق، گیلان و صفوی‌ئنˇ دربارˇ مئنˇ روابط خوروم بو امما شا طهماسب صفوی کی بنیشته تختˇ سر، امیرˇ دباج اون‌ئبه گردن ننأ و وختی سلطان سلیمان‌خانقانونی، عثمانی سلطان، سال ۹۴۰ ه.ق فترکسه آذربایجانه، امیرˇ دباج نی اونه ایلجار بوده. امما سه سال بازون، امیرˇ دباج شروانˇ مئن دکته قزلباشؤنˇ دس و شا طهماسب دستور بدأ اینه بکوشن. هی سال تا، یعنی ۹۴۳ ه.ق، شا طهماسب بیه‌پسˇ حکومته هدأ بیه‌پیشˇ حاکمه. یعنی هدأ خان‌احمدخانه. خان‌احمدخان سلطان محمد کهدم و اونˇ ریکه امیرˇشهنشاهˇ همره جنگ بوده و اوشؤنˇ کوشتنˇ پسی، بیه‌پسه به بیه‌پیش علاوه بوده.
ای زمت گیلانˇ هر دو ته ناحیه حکومت برسه خان احمدˇ دس و اون سؤلطان حسنˇ ریکه بو کی ملاطˇ امیرکیایی ساداتˇ جی بو. اونˇ عمو کارکیا میرزا علی آق‌قویونلو تورکمنؤنˇ سلطنتˇ زمت لاجؤنˇ مئن حکومت گود و وختی اسماعیل هف‌سالگی مئن خو مریدؤنˇ کؤمکˇ جی خودشه برسانه به گیلان، اونˇ جی خوروم پذیرایی بوده و شیش سال اسماعیله خو ورجه بداشته. هینˇ واسی وختی اسماعیل سلطنته برسه، گیلانˇ حکومته هنده اون‌ئبه بنا. اولی شا طهماسب نی وختی بیه‌پسˇ حاکم، مظفرالسلطانه بکوشته، او واوینˇ حکومته هدا کارکیا میرزا علی برارزه خان‌احمده. چون خان احمدˇ سندˇسال کم بو، شا طهماسب گیلانˇ حکومته مؤقتی هدا خو برأر بهرام‌میرزا کی اون نی بیه‌پیشˇ مردومˇ مئن نارضایتی پیش بارده امما وختی خان‌احمد سنˇ رؤشده فرسه شا طهماسب اونˇ حقوقه رعایت بوده و اونه بیه‌پیشˇ حاکم بشناته و بیه‌پسه نی اضافه بوده اونˇ سامانه. خان احمدˇ کار اننئی-اننئی پیش بشؤ و کارؤنˇ مئن مستقل ببؤ. بیه‌پسˇ سر تسلط یاتنˇ پسی، وختی اینˇ غارت و جؤر او ناحیه مئن زیادابؤ، بیه‌پسˇ اشراف و پیلˇکسؤن، امیرˇ شارؤخه کی اسحاقیه سلسله همره یکته دورˇ نسبت داشت ویتن به عنوانˇ امیرˇ حسام‌الدینˇ ریکه خلخالˇ جی باردن گیلان. اون نی هف سال بیه‌پسˇ مئن حؤکم گود و گیلانˇقدیمˇ شاهؤنˇ دابˇ جی حکومت گود و امما شا طهماسبˇ نؤمی سککه زی و خؤطبه گود. امما خان‌احمدخان، لاجؤنˇ حاکم چن‌دفأ شا طهماسبˇ ورجه اونˇ جی بدگویی بوده تا اینکه شا طهماسب اونه دخؤنده خو دربارˇ مئن و سراخر اونه بکوشته.
بازون شا طهماسب بیه‌پسˇ حکومته هدا سؤلطان مأمود خان، مظفر سؤلطانˇ زاکه و اونˇ وکالته نی هدا کارکیا احمد سلطانˇ فؤمنی‌ئه. سلطان مأمود خان ۱۲ ربیع‌الاول ۹۶۵ ه.ق بما رشت و بشؤ خو دارالاماره مئن و پنج سال حکومت بوده تا اینکه احمد سؤلطان یکچی واسی اونه بدگمان ببؤ و شا طهماسب‌ئبه کاغذ بنویشته و بوته کی او حؤکم گودنˇ لیاقته ندانه و ای کاره به ای اؤمید بوده که شا طهماسب بیه‌پسˇ حکومته هدئه خودشه. شا طهماسب نی فرمان بدا هردوته بشن قزوین. شا طهماسب سؤلطان مأمود خانه اوسه بوده شیراز و میرغیاث‌الدین مأمد شیرازی‌ئه چاگوده اونˇ معلم. امما خان‌احمدخان کی اسحاقیه حاکمؤنˇ همره قدیمˇ جی دوشمنی داشت، یکته خو معتمدؤنه روانه بوده تا معلمه فریب بدئن و اون نی زهرˇ همره سؤلطان مأمود خانه بکوشته و خودش بشؤ لاجؤن خان‌احمده پنا ببرده.
ای قضیه واسی، شا طهماسب، خان‌احمدخانˇ جی دلخورابؤ و چون چن‌دفا اونˇ جی بخاستن و او میرغیاث‌الدینه هندا شا طهماسبˇ آدمؤنه، شا ویشتر غضب بوده. او طرفˇ جی، شا طهماسبˇ ایلچی، یولقلی سؤلطان کی بمابو تا بیه‌پیش و بیه‌پس مرزه تعیین بکونه، خان‌احمدخانˇ فرمانˇ همره به‌کوشتن‌بشؤ و چنته چیزˇ دیگه واسی، شا طهماسبˇ غضب هنده ویشترابؤ و فرمان بدا یکته سپاه معصوم‌بیگ اعتمادالدوله فرماندهی همره، اردبیل و مغان و ارسبار رود و قزل‌آغاج و لنگرکنان و خلخال و طارمˇ جی بشون تا محللی حاکمؤنˇ (آستارا و تالش و گسکر و کهدم) ایلجارˇ همره فترکن بیه‌پیشه و خان‌احمدخانه بگیرن.
سراخر چنته جنگˇ پسی، خان احمد سال ۹۷۵ ه.ق دکته اوشؤنˇ دس و شا فرمان بدا اونه سرادئن قهقهه قلا و بازون اوسه بودن فارسˇ اصطخر و اؤره قولدونئکˇ مئن دکته. اینˇ پسی، شا طهماسب بیه‌پسˇ حکومته هدا سؤلطان مأمودˇ ریکه، جمشید خانˇ دس. ای ریکه خو پئر مردنˇ پسی به‌دونیا بمابو و شا طهماسب اونه نام بنابو جمشید و اونˇ تربیته بنابو داشدار بیکˇ صفوی کول کی هف سال ای ماموریته خلخالˇ مئن انجام بدا. جمشید خانˇ حکومتˇ زمت کی ۱۸ سال درازه بدا، بیه‌پسˇ امورات در اصل احمد سؤلطانˇ دس دبو کی وکالت به عهده داشت. احمد سؤلطان، جمشید خان ئبه شا طهماسبˇ دتره بخاسته و اونم خدیجه‌بیگؤمه (صفوی شازه خانمؤنˇ جی) هدا جمشیده و روانه بوده گیلان. امما بازون جمشید خان و احمد سؤلطانˇ مئنه کدروت پیش بما کی نتیجه ای ببؤ کی احمد سؤلطان وکالتˇ جی ویته‌ببؤ و کامران میرزا بما اونˇ جا. کامران میرزا بتؤنسه فریبˇ همره جمشیدخانه بکوشه و هی باعث ببؤ کی گیلانˇ بیه‌پسˇ مئن شورش و اختلاف دگیره.
او طرفˇ جی، خان‌احمدخانˇ قولدونئک دکتنˇ پسی، دوباج نامˇ لشتˇنشایی کی احمد سؤلطان ئبه کار گود اونˇ جی وابه و ایواشکی بشؤ لشتˇنشا و چن نفره خو دؤر جوماگوده و اؤره حاکمه کی شا طهماسب بنابو بکوشته. اون نی خودشه امیرˇ دوباج دخؤنده و سپاه روانه بوده لاجؤن و اؤرهٰ نی لشتˇنشا همره بیته و یک سال و نیم لاجؤن و لشتˇنشا مئن حکومت بوده. امما سراخر اون نی شا طهماسبˇ نیروؤنˇ پیش دشکسه.
خان احمد خان ۱۲ سال قولدونئکˇ مئن بئسا تا اینکه مأمد خؤدابنده سلطنتˇ زمت، اینˇ همسر مهدˇعلیا متوسل ببؤ و بتؤنسه زندانˇ جی در با و هنده بیه‌پیشˇ حاکم ببون. خؤدابنده زمت، خان‌احمد و مهدˇعلیا قوم و خیشی واسی، خان‌احمد گیلاانˇ مئن فرمانروایˇ مطلق بو و شا خاخوره -مریم سؤلطان- به زنی بیته و ای ازدواجˇ همره اینˇ قدرت و سلطنتˇ پایه‌ٰن قایمترابؤن. وختی بما گیلان بیه‌پسˇ حکومتم به دس بارده.
گیلان، اولی شا عباسˇ زمت دچينواچين
شا عباسˇ قدرت گیتنˇ پسی، مرکزگرایی ویشترابؤ و او تصمیم بیته ایرانˇ مئنˇ ملوک‌الطوایفی و محلی سلسله‌ٰنه فگردؤنه و یکته مرکزی و مستقل و پورزور حکومت بنابکونه کی دؤلتˇ زور و دستور یعنی در واقع شخصˇ شاه، ایرانˇ مئن حؤکم بکونه. ای قضیه شا عباس و خان‌احمدخانˇ مئن مشکل چاگوده چون شا عباس منیس خان‌احمدخانˇ حکومته تاب بأره و ایسابو بهانه و فرصتˇ رافا کی لشکر بکشه به گیلان و سراخر سال ۱۰۰۰ هجری قمری، خان‌احمدخانˇ حکومته سربدأ.
سال ۹۹۸ ه.ق برابر با ۱۵۹۰ میلادی کی شا عباس خو سلطنتˇ سومی سالˇ مئن ایسابو، یکته اینˇ سردارؤن، محمدشریف‌خان چاووشلو نؤمی، شا عباسˇ غضبˇ جی پنا بأرده به گیلان و خان‌احمدخان نی حاضر نبؤ اونه ورگدؤنه شا عباسه. یکته نامه نی بنویشته شا عباس‌ئبه راجه به اینکه عؤثمانی دؤلتˇ همره مصالحه کادره و بازون چنته نماینده نی اوسئه بوده عؤثمانی دربار. ایشؤن بانی ای موضوع کی وختی شا عباسˇ ریکه محمدباقر میرزا (صفی میرزا) خان‌احمدˇ دتره زنخازی بوده خان‌احمدخان مخالفت بوده، همه‌ته‌یی او بهانه و فرصته جوراگوده کی فترکه گیلانه. خان‌احمدخانˇ حقسای، روسˇ تزار یا عؤثمانی سؤلطانˇ جی کومک هیتن ئبه بی‌نتیجه بمؤنسه و وختی شا عباسˇ پیش جنگه دباخته فرار بوده به شروان و گیلانˇ حکومت دکته شا عباسˇ سردارؤنˇ دس.
خان‌احمدخان، شروانˇ فرسه پسی خو وزیر خواجه‌حسام‌الدین لنگرودیه تحفه و هدیه همره روانه بوده عؤثمانی سومی سؤلطان مرادˇ ورجه و اونˇ جی یاور بخاسته و بازون خودش نی بوشؤ عؤثمانی سؤلطانˇ ورجه. خان‌احمدخان کی عؤثمانی و ایرانˇ دؤلتؤنˇ مذهبی و سیاسی اختلافاتˇ جی باخبر بو و دؤنس کی عؤثمانی دؤلت چنی خأنه کی عراقه هگیره، خو اهدافˇ واسی کی یکته مستقل حکومت گیلانˇ مئن بو، حقسای کادبو. هینˇ واسی عؤثمانی دؤلته رو بوده. حتا چنته شکایت نی جلال‌الدین اکبرˇ (هندˇ شا کی مغول بو) دربار ئبه بنویشته و تلاش بوده اونˇ نفوذˇ جی استفاده بکونه تا شا عباسˇ غضبˇ جی دربشون. او طرفˇ جی، خان‌احمدخان صفوی‌ئنˇ زور و حکومته خودشˇ تبار و خاندانˇ تربیت و حقسایˇ نتیجه دؤنس و هینˇ واسی منیس اوجور کی باخی گودن پابوسی و اطاعت بکونه.
خان‌احمدخانˇ حقسای بی‌نتیجه بمؤنسه و شا عباس، گیلانˇ ولایته هدأ خو سردارؤنه کی خان‌احمدخانه شکست بدابون. مثلن لشتˇنشا ولایته هدا میرعباس سلطانه یا لاجؤنˇ سپهسالاریه هدا تالشˇکولی یا گیلانˇ والی ابراهیم خانˇ وکیل و سرپرست علی‌بیک‌سلطانه خان لقب هدا و اینه چاگوده بیه‌پسˇ حاکم.
امما چنی بازون یک‌نفر بوسعیدˇ نؤمی، تالشˇکولی و چنته بیه‌پیش و بیه‌پسˇ سردارؤنˇ همره تصمیم بیتن کی گیلانˇ بوشؤ استقلاله هنده هگیرن و قزلباشؤنه ای سامؤنˇ جی بیرون تؤدن. پس لاجؤنˇ مئن یکته مستقل دؤلت بنابنأن و سو ته قاصد روانه بودن استانبول خان‌احمدخانˇ ورجه کی وگرده گیلان. شا عباسˇ مامورؤنˇ سختگیری و خشونت بانی گیلکؤنˇ روحیه کی استقلال و سرکشی همره تویم بو بانی محلی حاکمؤن کی خاستن خوشؤنˇ قدیمˇ موقعیته بدارن ای حرکتˇ مئن پور نقش داشتن. امما شا عباس نی کی خو مرکزگرا سیاسته پی گیته‌دبو ای‌دفاره فرهادخان‌قرامانلو یکته پیله سپاهˇ همره سرادأ گیلان شورشی‌ئنˇ سرکوبی واسی و بیه‌پیشˇ حکومتم هدا فرهادخانه و اونه ملقب بوده به خو فرزندی. قزلباشؤن هیچی‌نبؤ لاجؤنه بیتن و گیلانˇ تازه دؤلته فگردؤنئن و بوسعید و تالشˇکولی بروتن دامؤن. هو سال تا، علی‌خان بیه‌پسˇ حاکم نی شورش بوده کی فرهادخان قرامانلو اونم دشکسؤنه و گیلانˇ سرتاسر بشؤ صفوی شاهˇ حؤکمˇ جیر. بوسعید و تالشˇکولی نی چنی بازون گیلانˇ دامؤنؤنˇ مئن دسگیر ببؤن و به‌کوشتن بشؤن.
وختی شا عباسˇ تحریکˇ جی، میرعباس سلطان کی خان‌احمدخانˇ سپهسالار بو به‌کوشتن‌بشؤ هنده لشتˇنشا مئن شورش ببؤ. میرعباس کی پیشتر خان‌احمدخانˇ جی وگرسه بو و شا عباسˇ همره ببؤبو، شا عباسˇ فرمانˇ جی ببؤبو لشتˇنشا حاکم امما شا عباس خاس یکجوری اونˇ جی خلاصابون. ای تفاقˇ پسی یکته میرعباس سلطانˇ بستگان کارکیا علی‌حمزه نؤمی سال ۱۰۰۳ ه.ق لشتˇنشا مئن طغیان بوده و درویش محمدخان روملو (یکته قزلباش سردار) غیبتˇ جی -کی فرهادحانˇ جا بیه‌پیشˇ حاکم ببؤ بو- استفاده بوده و ده هزار آدمˇ همره فترکسه لاجؤنه و ای شهره غارت بوده. امما اونم نتؤنسه گیلانه استقلاله پساگیره و قزلباشؤن اونه بکوشتن. ای تفاقˇ پسی، شا عباس درویش محمدخانه دستور بدا کی لشتˇنشا ولایته قتلˇعام بکونه. با اینکه سو روز مردومه مؤله بدا کی خوشؤنه معرکه جی درببرن امما سراخر «پور-پورˇ آدم صوفی و چینی [چگینی] اروملو و بیه‌پسˇ امیرؤنˇ آدمؤن، سپهسالارؤن و اعیانˇ همره بمأن لشتˇنشا و بلوکاتˇ مئن و پور-پورˇ لشتˇنشا و توابعˇ مردوم «یاسا» تیغˇ دم بشؤن و پور-پورˇ اسیر و برده لشکری‌ئنˇ دس دکته و بی‌حد و اندازه غنیمت ببردن و غارت بودن».
خان‌احمدخان، گیلانˇ بیه‌پیشˇ بروته حاکم کی استانبولˇ مئن ایسابو سومی سؤلطان مرادˇ مردنˇ پسی سال ۱۰۰۳ ه.ق بشؤ بغداد و سال ۱۰۰۵ ه.ق هؤره بمرده. گیلان نی تترج درگیری‌ئن و کؤشتارؤنˇ پسی سراخر سال ۱۰۰۷ ه.ق تصرفˇ کامل ببؤ. شا عباس بتؤنسه گیلانˇ سرتاسره تیولدارؤن و حاکمؤنˇ دسˇ جی بیرون باره و اونه چاکونه شاهی خاصه املاک و اونˇ حکومته هدئه میرزا محمدشفیع خراسانیه کی فرهادخان قرامانلو وزیر بو.
وختی کی شا عباس سال ۱۰۳۸ ه.ق بمرده، هنده فرصت ببؤ اوشؤنی کی سالؤنˇسال ایسابون رافا تا قدرت بگیرن، جمشید خان رشتی ریکهٰ چاکونن شاه و ظغیان بکونن.
گیلانˇ مئنˇ طبقات دچينواچين
گیلانˇ جامعه دو طبقه داشت: یکته جؤری طبقه یا حاکم و یکته نی جیری طبقه. گیلانˇ حاکمˇ طبقه خوشه قدیمˇ سؤنت داشت و خو نفوذ و قدرته داشت و محلی خاندانؤنˇ اعیان و زمیندارؤن و مالکؤن ای طبقهٰ چاگودن و ایشؤن گاگلف خوشؤنˇ سیاسی نفوذˇ همره و گاگلف اقتصادی سلطه همره مردومˇ سر حکومت گودن. وختی شا عباس مرکزگرایی سیاسته پیش بارده، ای طبقه وضعیت عوضابؤ چون شا عباس گیلانه ملکˇ خاصه اعلام بوده و اونˇ اداره دکته مامورؤن و دیوانسالارؤنˇ دس کی مرکزˇ جی امان. هینˇ واسی اعیان و خاندانؤن و سلسله‌ٰنˇ پیلˇکسؤن کی دئّ قدیمˇ موقعیته نداشتن، اختفا و انزوا پیش بیتن و بئسان فرصتˇ رافا.
اوطرف، اؤکته طبقه بو کی حرفه‌ٰنˇ صاحبؤن و پیشه‌ورؤن و رعیتؤن و کشاورزؤن و محلی کارگرؤن ای طبقهٰ چاگودن. ای طبقه زندگی سختترابؤبو چون گیلانˇ ابریشم پور اهمیت داشت و مالیاتˇ فشار سنگین بو و او مالیاتی معافیتؤنی گه ایرانˇ مرکزˇ نواحی مئن داب بو شاملˇ گیلان نبو. گیلانˇ اقتصاد کشاورزی و زمینداری سر بناببؤبو وختی زمینؤن خاصه ببؤن و ابریشم، شا عباسˇ فرمانˇ جی انحصاری ببؤ مالیاتی فشارؤن مردومˇ سر ویشترابؤ. همه ناچار بؤن ابریشمه بفروشن شاهˇ عاملؤنه و بازون ابریشم خاس شاهی انبارؤنˇ مئن تلمبار ببون کی خودˇ شا عباس انواعˇ روشؤنˇ جی (خارجی کؤمپانی‌ئن یا ارمنی‌ئن و...) اوشؤنه بفروشه.
خاصه یا خالصه زمینؤن شخصˇ شاهˇ شی بو و اونˇ عواید مستقیم شو شاهی خزانه مئن و یا دربار ئبه خرج بنابو یا سلطنتی دستگاهˇ اعضا یا سپاهی‌ئن و کارمندؤن و دیوانسالارؤنˇ تیول بو. هینˇ واسی خاصه ایالتؤنˇ درامد هرگز هو ایلاتˇ عامه رفاه و اقتصاد ئبه هزینه نبنابو. گیلانˇ مردومˇ سابقه واسی نی، دیوانی مامورؤنˇ سختگیری و خشونت ویشتر بو و ای فشار و اجحاف مردومه ویشتر تحریک گود.
غریب شا قیامه نی اول چنته پیلˇکسؤن و مالکؤن خوشؤنˇ اهدافˇ واسی سرایتن امما وختی مردوم بپیوستن ای شورشه و غریب‌شا هوادارؤن زیادابؤن ای شورش ببؤ یکته اجتماعی حرکت گیلانˇ مئن. ایتؤ ببؤ کی مرکزی حکومت ظلم و بی‌عدالتی ببؤ ای قیامˇ تشˇ هیمه و مردوم بتؤنسن دؤلتی حاکمؤنه منطقه جی دوراکونن و ابریشمˇ انبارؤن و اداری اجناس و کالاؤنه تصرف بودن.
اسکندربیک ترکمان بنویشته دانه: «گیلانˇ وزیران و عاملؤن و دیوانˇ اموالˇ تحویلدارؤن، عامه غوغا و کوچˇ آدمؤنˇ فترکˇ جی وتولابؤن، خوشؤنˇ جؤن و ناموس و عیالˇ واسی دیمه بشؤن و ویشتر خوشؤنˇ اموال و بار و کارؤنه دس ویتن و او بی‌دؤلتؤن هردوته ولایتˇ اداره‌ٰن و تاجرانˇ اموال و پولدارؤنه دس‌درازی بودن، همه چی‌ئه تصرف بودن و به باد فنا بدان.»
قیامˇ بنه‌ٰن دچينواچين
غریب شا گیلانی قیامˇ سرأگیتنˇ مئن چن‌چی دخالت داشت کی گیلانˇ ولایتˇ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی اوضاع و اونˇ محللی جکومتؤنˇ جی نشات گیت.
۱- گیلانˇ سامان، قیام و شورش و صفوی‌ئنˇ جی وابئن چندین و چن دفا تفاق دکته بو و ای سامؤنˇ محللی خاندانؤن کی حکومتˇ سر ادعا داشتن ای قضیه مئن پور نقش داشتن. ای سلسله‌ٰن و خاندانؤنˇ زاکؤن بانی محللی مالکؤن و خانؤن کی ناراضی بؤن و خاستن خوشؤنˇ کیایی و امیری‌ئه پساگیرن وختی صفویه مئن قدرت جابه‌جا بؤدبو دکتن میدان و شورشه سرأیتن.
۲- شا عباسˇ مرکزگرا سیاستؤن کی شدتˇ همره اعمال بؤی و او خشونتی کی محللی حکومتؤنˇ فگردانئن و شورشؤنˇ سرکوبی مئن دبو، چن زمت شورشؤنه دکوشانه امما شا عباسˇ بمرده پسی، محللی مالکؤن و خانؤن کی خوشؤنˇ اقتصادی موقعیته نی -خوشؤنˇ سیاسی جاجیگه مورسؤن- او ارضی مؤناسباتˇ واسی کی شا عباس بنابنأبو دسˇ جی بشؤ دئن، وختی فرصته مؤناسب بدئن محللی قیامه سرأیتن تا خوشؤنه هدفه فرسن.
۳- شا عباسˇ اقتصادی سیاست کی گیلانه خاصه چاگوده و مردوم و کشاورزؤنˇ مالیاتی بار ویشترابؤ و ابریشمˇ انحصار دکته شاهˇ دس و دیوانی‌ئنˇ جؤر و ستم مردومˇ مئن و دؤلتˇ بی‌خیالی راجه به مردومˇ پریشان‌احوالی؛ همه‌ته‌یی دیهاتؤنˇ مردومˇ نارضایتی و غضبه ویشتراگوده و اوشؤن نی خوشؤنˇ نفع و دیوانی‌ئنˇ مال و امواله -کی خوشؤنˇ حق دؤنسن- تصرف گودنˇ واسی، دکتن قیامˇ سیمبرˇ مئن و هیتؤ ببؤ کی یکته اجتماعی قیام صفوی‌ئنˇ دؤلت و اقتصادی نظامه فترکسه و ای قیام گیلانˇ ویشترˇ ناحیه‌ٰنه خوشˇ همره همرا بوده.
۴- هو اول‌دمˇ پیروزی‌ئن غریب شاهˇ شی بانی دیوانی‌ئن و تحویلدارؤن و کلانترؤن و دؤلتی انبارؤنˇ امواله تالان گودن (غارت گودن) کی دؤلتی مامورؤنه غافلگیر بوده‌بو، خودش باعث ببؤ قیامˇ هنه‌شر ویشترابون. گیلانˇ وزیر، اسماعیل‌بیکˇ کم سندˇسالی و اینˇ زیردسؤنˇ مئن تفرقه و اختلافˇ نظر نی باعث ببؤ دؤلتی‌ئنˇ دسˇ جی کار دربشون و مردوم نی -چی به‌میل چی بی‌میل- غریب شاهˇ آدمؤنˇ همره همرا ببؤن و شورشˇ عرصه هنده ویشترابؤ، اوجور کی اول‌دم، دؤلتی نیروؤن منیسن شورشی‌ئنˇ همره بجنگن.
قیامˇ سرأیتن دچينواچين
وختی سال ۱۰۳۸ ه.ق سام‌میرزا معروف به شاصفی، شا عباسˇ نوه و اینˇ جانیشین بنیشته سلطنتˇ تختˇ سر، اولی تفاقی کی اونˇ همره روبه‌رو ببؤ گیلانˇ مردومˇ قیام بو، غریب‌شا شورش یا قیامˇنؤمی. چون ای تفاق تازه شاهˇ سلطنتˇسرأیتنˇ زمت پیش بمأ، واقعه‌نگاری مئن اهمیت بیاته و مورخؤن اونه شرح بدأن البته ایشؤنˇ لحن راجه به قیام توند و منفیه.
قیام اؤره جی سرأیته کی یک عده گیلانی حاکمؤن و مالکؤن: عنایت خان لشتˇنشایی، سؤلطان ابوسعید چیک، کربلایی محمد گؤکه، کولˇمحمدخان کوچسفانی، جوت شاهمراد گیلوایی، محمدبیک شامؤرادˇ ریکه، شیرزاد بیک کیسومی، آتشباز خوشکˇبیجاری بانی یک جرگه دیگه کی دخوته ایسأبون، شا عباسˇ مردنˇ پسی فرصته خوروم بدئن و کالنجار سؤلطان، جمشید خان رشتی ریکهٰ سلطنت‌ئبه دؤجین بودن و اونه عادلشا دخؤندن. جمشید خان، بیه‌پسˇ خان بو کی شا عباسˇ زمت فگرسه‌بو. اینˇ ریکه کالنجار کی هسا شا ببؤ بو، خو پئر مردنˇ پسی بچه‌بؤبو و تا شا عباسˇ مردن دخوته زندگی گود. ای پیلˇکسؤن وختی ای کاره بودن خوشؤنˇ حرکته سرأیتن و گیلانˇ شهرؤن و ناحیه‌ٰنˇ مئن شورش بودن. اولسر لایجؤنˇ کلانترˇ امواله غارت بودن و بازون قتل و غارته ویشتراگودن. وختی شورشˇ هنه‌شر ویشترابؤ، عادلشا (غریب‌شا) لشکر هرته جیگهٰ کی دیرین شو ناقاره زئنˇ همره مردومˇ شور و هیجانه ویشتراگود تا اینکه حدودˇ سی هزار نفر اونه دؤراگودن. اونˇ هدف این بو کی تمامˇ گیلانه، بیه‌پیش و بیه‌پس و حتا تمامˇ دارالمرز و رستمدارˇ ولایته بگیره. شورشی‌ئن بیستم شعبان ۱۰۳۸ ه.ق بتؤنسن رشته بگیرن. او روزؤن رشتˇ وزارت میرزا اسماعیل، اصلان‌بیکˇ زأکˇ دس دبو. ای وزیر خو آدمؤنˇ همره غریب‌شا نیرو پیش بئسأ و گؤرگین سؤلطان، گسکرˇ حاکمˇ جی‌م ایلجار بخاسته کی اونم یکته سپاه سرأدأ رشتˇ حاکمˇ ایلجار. امما هیته کاری پیش نبردن و رشتˇ حاکم بوروته و اونˇ فرارˇ پسی، غریب‌شا (عادلشا) بمأ رشتˇ مئن و هرچی ابریشم به عنوانˇ مالیات گیلانˇ جی وصل ببؤبو و رشتˇ مئن انبار بوو اونˇ ارزش سیصد هزار تومن بو به‌دس بارده.
رسمی گوزارشؤنˇ مئن بمأ دأنه کی «گیلانی‌ئن عاقبتˇ وخامتˇ فکره نودن و قصبهٰ تاراج و تالان بودن، خاصه سرکار و تاجرؤن و عاجزین و فقرا و رعیتؤنˇ ماله کؤللی ببردن و پور آدم بکوشتن و غنایمه هیته پسی و خوشؤنˇ مئن تقسیم گوده پسی، بشؤن لایجؤنˇ طرف» غریب‌شا نیرو رشتˇ پسی بشؤن فؤمن و چون فؤمنˇ اهالی خوشؤنه تسلیم بودن او شهره غارت نودن. لشتˇنشا نی کی غریب‌شا دس دکته تالان ببؤ.
هی مئنه ساروخان، آستارا حاکم کی بمأبو گؤرگین سؤلطان (گسکرˇ حاکم)ˇ ایلجار، بشؤ رشتˇ طرف کی هلئه غریب‌شا اؤره جی به قصدˇ لایجؤن رادنکته‌بو. پیرمحمود پیربازاری کی غریب‌شا نایب بو وختی اوشؤنˇ حرکته رشتˇ طرف بدئه بوروته و اینˇ سپاه دپاته. دؤلتی سپاه بمأ رشت و شهره غارت بوده و بازون بشؤن سیارودبار و اؤره بنیشتن مذاکره بودن کی چوتؤ غریب‌شا دفع بکونن.
لایجؤنˇ طرف شؤنˇ مئن وختی اوطرف (حیدر سؤلطان و بیرامقلی‌سؤلطان و ایشؤنˇ آدمؤن و قشون) واخبرابنن کی غریب‌شا لشکر خو شور و شرˇ همره سفیدرو آؤˇ جی دوارسه، درنگ نکؤنن و هرچی اسباب و خاصه سرکار یا روسی تاجرؤنˇ اموال کی قلا مئن دأشتن همهٰ ویگینن و دیلمانˇ قصبه طرف پس شنن. میرزا عبداله (وزیر) و میرمراد (کلانتر) وختی صوفی‌ئن ˇ فرار و حیدرسؤلطانˇ آدمؤنˇ شؤنˇ بدئن، ناچار شهر و قلا اسباب و اموالˇ همره بنأن و جؤن به‌در ببردن. غریب‌شا اینˇ جی خوشالأبؤ و راحت لایجؤنه دیرین بمأ و سفیدرو کول، کیا فریدون چیک اینˇ جی استقبال بوده. غریب‌شا سه روز لایجؤنˇ مئن بئسأو بازون بشؤ رانکو و تونکابونˇ طرف. اینˇ وأسی تونکابونˇ طرف بشؤ کی اؤره مردوم یکته نامه بنویشتن این‌ئبه و زجر و سختی واسی کی کشئه‌دبؤن اونˇ جی کومک بخاستن. غریب‌شا نی خو سپاهˇ همره رادکته تونکابونˇ طرف، امما حیدر سؤلطان حصارلو مقاومتˇهمره روبه‌رو ببؤ و شؤ اردو جی بوروته و بشؤ لایجؤنˇ طرف و خو لشکره سرأدأ لنگرودˇ طرف کی حیدر سؤلطانˇ نیروؤنˇپیش خیلی‌ئن به‌کوشتن بشؤن. غریب‌شا لنگرودˇ جی بشؤ لایجؤنˇ طرف امما لایجؤنˇ نزدیکی میرمراد و بهرام‌قلی سؤلطان صوفی‌ئه بربخؤرده و ناچار آسسؤنه راغˇ جی بشؤ لشتˇنشا و اینˇ لشکرˇ سردارؤن و اینˇ نیروخیلی‌ئن لایجؤنˇ مئن بمردن.
قیامˇ سرأمأن دچينواچين
وختی ای قیام گیلانˇ مئن دپیته و غریب‌شا پیروزی و به‌سری اخبار برسه شا صفی درباره، اون تصمیم بیته کی قایمتر ای قیامه دکوشه. هینˇ وأسی، آستارا حاکم، ساروخانˇتالشه مأمور بوده کی گرگین‌سؤلطان (گسکرˇ حاکم) و محمدی‌خان (کهدمˇ حاکم)ˇ ایلجارˇ همره غریب‌شا قیامه دکوشن. سرآخر، کوچسفانˇ مئن دو جرگه مئن درگیری ببؤ و غریب‌شا نیرو دشکسه و دامؤنˇ طرف بوروتن و حکومتی آدمؤن ایشؤنه تا لشتˇنشا کی چار فرسخ را بو دومباله‌کشی بودن و تا تینسن اوشؤنˇ جی بکوشتن و اسیر بودن. ایتؤ ببؤ کی ای قیام بکوش-بکوش و خشونتˇ همره دمرده و بعضی سربسؤن بکوشته‌ٰنˇ عدهٰ تا هش هزار نفر بوتن. غریب‌شا سپهسالار، کیافریدون بمرده و شورشی‌ئنˇ وزیر و مشاور کربلایی‌محمدکو بانی غریب‌شا سپاهˇ سردار عنایت رحمت و اینˇ برأر محمدزمان‌بیگ و خودˇ غریب‌شا کی دامؤنؤنˇ مئن بوروته‌بؤن دؤلتی نیروؤنˇ دس دکتن. ساروخان ایشؤنه روانه بوده اصفهان، شا صفی دربار. شا صفی اولسر خأس غریب‌شا ببخشه امما اطرافیانˇ تحریکˇ سر سرآخر تصمیم بیته اینه بکوشه. هلئه اعدام نبؤ، عالی‌قاپو عمارتˇ مئن یکته پیله جشن بیته و مردوم جیمأبؤن و بازون غریب‌شا زجر بدأن. اینˇ پاؤنه نأل بودن و اینˇ جیری فکه سوراخأگودن مردومˇ چیشمˇ پیش نقشˇجهانˇ سیمبرˇ مئن اینه آؤزینأگودن و تیرباران بودن.
اولئاریوس کی کی چن سال بازون این کارسنهٰ گوزارش بوده، بنویشته «اینˇ کولˇ سر پالهنگ و زنجیر بنأن و هیتؤ اینه بنیشؤنئن اؤلاغˇ سر و یک عده فاحشه‌ٰنˇ همره کی به‌حساب اینˇ «ملتزمˇ رکاب» ببون اینˇ پس و پیش، روانه بودن شا صفی ورجه. شا صفی فرمان بدأ غریب‌شا چار دسˇ پا اسب و اؤلاغˇ مورسؤن نأل بودن و اینه بوتن کی گیلانˇ سامان کی اینˇ خاگ هیست و نرم بو بی‌نأل متی، امما ائره کی زمین سفته وا تأ نأل گودن کی بتؤنی بمجی. سه چار روز شا صفی پیش، غریب‌شا انواعˇ اقسامˇ وسایلˇ همره شکنجه بودن و چارمی زور اینه ببردن شاهˇ سیمبر و سیمبرˇ مئنه ستونˇ سر اینه آؤزینأگودن و تیرباران بودن. ایتؤ کی اول شا صفی خودش اولی تیره رها بوده و بازون بوته «هرکی مأ دوس بدأره یکته تیر ای خائن‌ئبه فودأنه» همه خوشؤنˇ کمانه دکشئن و هنی فوداشتن و تیر بزئن غریب‌شا جؤنه کی اینˇ جسد ستونˇ جؤر تیف‌دارفئره مورسؤن ببؤ و سو روزˇ تمام اینˇ جسد ستونˇ جؤر بمؤنسه و بازون جیرأکشئن و گیلأگودن.»
غریب‌شا قیامه دمردنˇ پسی، اینˇ آدمؤنم فجیع‌ترین جوری کی شأست به‌کوشتن بشؤن. شا صفی فرمان بدأ کی گیلانˇ مردوم (کی مازندران و گسکرˇ مئنه نیشتن) خلعˇ سلاح ببون و حتا شمشیر و تیر و کمان و زوبین نی ایشؤنˇ جی هیته ببؤ و خالی حق داشتن او دأره‌یی کی اونˇ همره برنج و دارˇ خاله بئن بدأرن.
شا صفی کی ای قیامˇ واسی، مردومˇ جی اننئکم بترسه‌بو، ساروخانه حؤکم بوده کی «گیلانˇ مردومˇ جی دلجویی بکونه و ایشؤنˇ تقصیراتˇ جی بوگذره و ایشؤنه عفو بکونه» و ساروخان نی فرمان بدأ کی «لشکری‌ئنˇ جی هرکی اسیر و برده دأنه، رها بکونه» و لشکری‌ئن نی همه‌ته اسیرؤنه رها بودن تا بشون خوشؤنˇ خؤنه.
ای قیامˇ جی شاهی خزانه و پیلˇکسؤن بالغ بر ۳۰۰ هزار تومان ضرر بودن کی شاهی مأمورؤن حقˇسأی بودن ای خسارته جبران بکونن و هرکی‌ئه کی مشکوک بؤن کی انبارؤنˇ تالانˇ مئن نقش دأشتن گیتن و شکنجه گودن تا پول هگیرن.
غریب‌شا یا عادلشا دچينواچين
برخی صفوی‌ئنˇ زمتˇ نویشتنکسؤن، عادل‌شاهه هو غریب‌شا دؤنن و بعضی‌ئن ایشؤنه دو نفر سیوا دؤنن کی هردوته شا صفیزمت قیام بودن. عبدالفتاح فؤمنی کی گیلانˇ شی بو، عادل‌شاهه، کالنجار سؤلطانˇ لقب دؤنه کی سالؤنˇ سال فقر و فنا و نام‌اویری لیواسˇ مئن زندگی گود و یک عده گیلانˇ پیلˇکسؤن اینه به ای لقب ملقب بودن. بازون بمأ پیرشمسˇ گل گیلوایی خؤنه کی اوشؤنˇ اعتقاد ای بو کی خو زمتˇ شیخه و کالنجارˇ کمره دوستن و اسبˇ سر بنیشؤنئن و اینˇ نؤمی ناقاره بزئن. عبدالفتاح اعتقاد دأنه کی هی عادل‌شاهه عراقی‌ئن و قزلباشؤن غریب‌شا دخؤندن. پس عبدالفتاحˇ وؤتˇ مئن عادلشا و غریب‌شا یک نفرن.
امما برخی وؤتؤنˇ مئن بمأ دأنه کی غریب‌شا قتلˇپسی، یک عده کی هنده تنبیه نبؤبون، یک نفر دیگره غریب‌شا برأری یا جمشیدخانˇ نبیرگی ادعا همره عادلشا دخؤندن و هنده خأستن قیام بکونن امما هیچ‌چی‌نبؤ و میرزاتقی کی غریب‌شا قیامˇ دکوشتنˇ پسی مازندران و گیلانˇ وزیر ببؤبو قائلهٰ نطفه مئن خفه بوده.
رضا قلی خان هدایت کی سالؤنˇ سال بازون ای ماجرا روایت بوده و ای ماجرا «فتنه» دخؤنده، ای دوته فتنهٰ دو نفرˇ شی دؤنه و گونه «...اینˇ جی عجیبتر عادلشاهˇ قضیه ایسه کی گیلانی‌ئن یک نفر دیگره بیاتن و اونه عادلشا، غریب‌شا برأر دخؤندن و اون نی اسیرأ بؤ و ای قؤمˇ سفاهت آشکارأبؤ». منتظم ناصری نی نویسنه «سال ۱۰۳۸ یکته دئه فتنه گیلانˇ مئن برپا ببؤ و اون اینه... چون غریب‌شا... اصفهانˇ مئن، نقشˇجهانˇ سیمبرˇ مئن معدوم ببؤ، اونˇ پسی گیلانی‌ئن، یک نفر دیگره بیاتن و اونه عادلشا، غریب‌شا برأر دخؤندن و اون نی اسیر و نابودأ بؤ و ای دو واقعه شا صفی زمت وکته»
امما بخیاله عبدالفتاحˇ گب ویشتر به واقعیت نزدیکه چون باخی مؤرخؤن ای ماجرا جی فاصله دأشتن و ایشؤنˇ سربس اسکندربیک ترکمانˇ بنویشته ایسه کی خودش نی او ماجرا زمت، جایˇ دیگه ایسأبو و هرچی بنویشته خو بشتؤسه‌ٰنˇ جی بنویشته. امما عبدالفتاح هم هو زمت و هم هو جیگه ایسأ بو و شاهد عینی محسوب بنه و صفوی‌ئنˇ رسمی تاریخ‌نویس نی نبو و اینˇ اثر، محللی تاریخ محسوب بنه.
پس وا گوتن کی غریب‌شا هو کالنجار سؤلطان کی گیلانˇ مردوم، صفوی‌ئنˇ عاملؤن و دیوانی‌ئنˇ ظلم و اجحافˇ جی، خوشؤنˇ ایالتˇ مئن، اونه عادلشا دخؤندن، ای نأجه همره کی نابرابری و ستمˇ جی رها ببون. امما دؤلتی‌ئنˇ ورجه غریب‌شا نؤم بیته، چون کی پیشتر، شا عباسˇ فوتورکˇ وأسی، خو زوره دسˇ جی هدأبو و نام‌اویری و غؤربتˇ مئن زندگی گود.
رسمی مورخؤنˇ نظر راجه به ای قیام دچينواچين
صفوی‌ئنˇ زمتˇ تاریخ‌نویسؤن، حتا اوشؤنی کی گیلانˇ شی بؤن، غریب‌شا و او مردومی کی اینˇ قیامˇ مئن ایسابونˇ وصف گودن‌ئبه اوجور کلمه‌ٰن و عباراتˇ جی استفاده بودن کی ایشؤنˇ نفرت و دوشمندیه نشؤن دئنه. غریب‌شایˇ به: مجهول، بیچاره، بی‌کس، بازیچه‌ی غریب، بی‌عاثبت، سفیه و نادان، روسیاه، ابله، مخذول، شارع امنیت و بدفعال و ای جور صفتؤنه بأردن و راجه به اینکه واقعن جمشیدخانˇ زأک ایسه یا نه بحث بودن. اصلˇ قیامم ای جور تعبیرؤنˇ همره وصف ببؤ: فتنه و سانحه، فساد و شورش، عصیان و طغیان، شاه‌بازی، لعب عجیب، دولت روباه صولت. قیام‌بوده‌کسؤنم ایتؤ توصیف ببؤن: اشرار و بی‌دولتان لئام، ارباب ضلال، گروه لئام، سفیهان ناقص‌خرد سبک‌عقل، جمعی پریشان و قومی بی‌نام و نشان، اجامره و اوباش، لشکر بلاظفر اجامره، اهل فساد و جنود شیطان، تابعان گمراه، مخذولان و شوریده‌بختان سفیه.
چره ای قیام دشکسه؟ دچينواچين
اولی دلیلی کی ای قیامه دشکنئه، شا صفیˇ نظامی عملیات بو کی هنی پیله بو کی بتؤنسه ای قیامه دشکنه. امما برخی دلیلؤن نی خودˇ قیامˇ مئن دبو کی اینˇ دشکنئنˇ سبب ببؤ:
۱- قیامˇ مئن آدمؤن یکدس نبون و دوگانگی ایشؤنˇ اهداف و منافعˇ مئن دبو. ای قیامˇ مئن دو جرگه ایسأبون. یک جرگه خان و مالک و قدیمˇ محللی سلسله‌ٰنˇ زأکؤن بؤن و اؤکته جرگه دیهاتی مردوم بؤن کی فقر و ستمˇ جی قیام بوده بون. ای تضاد، ایشؤنˇ تصمیم گیتنˇ سر نی تاثیر دأشت. وختی قیام گیلانˇ مئن دپیته، دیهاتی‌ئن مستقل عمل گودن و کمتر کالنجار سؤلطان (غریب‌شا) و امیرؤنه محل گودن و او مالکؤنی کی اولسر قیامˇ مئن ایسأبون دئه او نقشه ندأشتن.
۲- ای قیام سازمان و برنامه و نقشه ندأشت. ای قیام ویشتر شور و احساسˇ سر پیش بشؤ.
۳- اینکه یک پاره محللی حاکمؤن و اعیانˇ جی مرکزی دؤلتˇ همره وفادار بمؤنسن و برخی شهرؤنˇ مردوم اعزامی قشونˇ جی حمایت بودن ای قیامه ضعیفأ گوده. گیلانˇ مئن ایجانایی ننأبو شاصفی دؤلتˇ پیش.
۴- برخی مالکؤن و حاکمؤن کی قیامˇ مئن ایسأبون خیانت بودن و بشؤن دؤلتˇ سپاهˇ مئن.
۵- شورشی‌ؤنˇ سلاح و تجهیزات نی اثر دأشت چون ایشؤنˇ سلاح ویشتر چوب‌دس و دأره و ای جور ابزار بو.
۶- برخی شهرؤن و شورشی مردومه قتلˇعام گودن (لشتˇنشا مورسؤن) گیلانˇ مردومˇ مئن سهن تودأ.
سربس دچينواچين
- منوچهر ثواقب، زمینه‌ها و علل شکل گیری قیام غریب شاه گیلانی (۱۰۳۸ ه.ق)، مجله پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، شماره ۱۸-۱۹ تابستان ۱۳۷۸