کيايي‌ئن
کيايي‌ئن یا کارکيايي‌ئن ايته گيلاني سلسله بۊد کي ۱۳۸۹ تا ۱۵۹۲ ميلادي سالان ٚ مئن گيلان ٚ دۊرۊن حۊکۊمت گۊديد. کيايي‌ئن ٚ پایتخت لاجؤن بۊ. اۊشان ٚ دين ايسلام ؤ مذهب ني شيعه بۊ. أولان زیديه فرقه-یأ اعتقاد دأشتيد ولي بأزۊن دۊوازده ايمامي بۊبؤستد. أ سلسله نسب، ايمام سجاد-أ کي شيعه‌ئن ٚ چارؤمي ايمام ايسه رسئي.[۱] کيايي حاکمان، کارکيا نام ٚ أمرأ دۊخانده بؤستيد.
| کيايي‌ئن | |
|---|---|
 کيايي‌ئن ٚ قلمرؤ، قۊدرت ٚ اؤج ٚ مئن | |
| نام | کيايي‌ئن |
| درزا بۊنه جيگا | گيلان |
| ماري زوان | گيلکي |
| دين | ايسلام، شيعه (أول زیديه بأزۊن ايمامي) |
| ديسئن ٚ سال | ۱۳۸۹ ميلادي (۷۶۹ قمري) |
| وچئن ٚ سال | ۱۹۵۲ ميلادي (۱۰۰۰ قمري) |
| ديسا | علي کيا |
| آخري حاکم | خان أحمدخان |
| عؤنوانان | کارکيا |
کارکيا شاهؤن
دچينواچينزامباور و دکتر احمد سعيد سليمان، تبرستان و گيلان تاريخی منابع جی، ای سلسله شاهؤن ِ نامه، ايتو نقل بودن:
760 هجری / کارکيا اميرکيا (حسن‌کيا پسر) / 1359 ميلادی.
763 هجری / کارکيا علی‌کيا (اميرکيا پسر) / 1361 ميلادی.
799 هجری / کارکيا رضاکيا (علی‌کيا پسر) / 1397 ميلادی.
829 هجری / کارکيا ميرمحمد اول کيا (مهدی‌کيا پسر، مهدی کيا رضا پسر) / 1426 ميلادی.
837 هجری / کارکيا ناصرکيا (ميرمحمد پسر) / 1434 ميلادی.
851 هجری / کارکيا سولطان محمد دوم (ناصرکيا پسر) / 1448 ميلادی.
883 هجری / کارکيا علی ميرزا (سولطان محمد پسر) / 1478 ميلادی.
910 هجری / کارکيا سولطان حسن اول (سولطان محمد پسر) / 1504 ميلادی.
911 هجری / کارکيا سولطان احمد اول (سولطان حسن اول ِ پسر) / 1506.
940 هجری / کارکيا سيدعلی‌کيا (سولطان احمد اول ِ پسر) / 1534 ميلادی.
941 هجری / کارکيا سولطان حسن دوم (سولطان احمد اولِ پسر) / 1534 ميلادی.
943 هجری / کارکيا خان احمد دوم (سولطان حسن دوم ِ پسر) / 1536 ميلادی.
975 هجری / شا طهماسب صفوی، خان احمده شکست دئنه و اون ِ پسره، پئر ِ جا گيلان ِ شاه کؤنه. / 1567 ميلادی.
985 تا 999 هجری / خان احمدخان، خو پادشاهيه وگردنه.
999 هجری / شا عباس، گيلانه فتح کؤنه.
اوّل، کارکيا سلسله، گيلان ِ بيه‌پيش ِ مئن حوکومت کود و بيه‌پس، دباج يا اسحاقوند ِ خاندان دس دبو.
موغولی ايلخانان ِ زمات و تا او سالی کی شا اسماعيل صفوی سلطنت سراگيته (907 ه.ق)، گيلان مئن جنگ و جدال بو. دباج خاندان مئن و با بيه‌پس و بيه‌پيش حاکمؤن ِ مئن.
بيه‌پس مئن، کی اسحاقوندی‌ئن ِ دس دبو، وختی پادشايی فارسه اميراسحاق فومنی دس، هو سالی کی اسماعيل صفوی خودشه دوخانده شا، يعنی 907 ه.ق، بيه‌پس و بيه‌پيش مئن صولح اعلام بوبؤ. امّا، اميراسحاق فومنی پسی، کارکيا و اسحاقوندی‌ئن مئن ِ جنگ هنده سراگيته بوبؤ.
943 ه.ق، اميره‌دبجاج (موظفرالسلطان)، بيه‌پس شا و شا طهماسب صفوی مئن جنگ پيش بومأ و اميره‌دباج بمورده.
چون بيه‌پيش حوکومت (کارکيا) روابط، صفويه امره خُب بو، اميره‌دباج بمورده پسی، بيه‌پس حوکومت نی فارسه کارکيا دس و ای سال جی به بعد، کارکيا، هم بيه‌پس مئن حوکومت کود و هم بيه‌پيش مئن.
امّا ای حمايت و خوروم روابط و دوستی، صفويه و کارکيا مئن تا آخر نمونسه. صفويه کی ايرانه، همه جيگا بئيته بو و هچين گيلان بو کی موستقل بو، نتؤنس کارکيا حوکومته کی صفويه جی موستقل بو، تحمل بکونه و بيلاخره، شا عباس زمات (999 ه.ق) بو کی خونريزی امره، گيلان صفويه دس دکته.
کارکيا گود
دچينواچينرابينو خو كيتابˇ فرمانروايان گيلان مئن بنيويشته: امير كيايی سادات جه سال 769 تا 1000 هجري (1592-1367م) – (941-1166 گيلكی) بيه پيش دورن چكنه بيد. سيد امير كيا، اولين كسی بو كه خو استقلال واستی تلاش بوگوده. اون حسين ريك، حسين ،حسن ريك و حسن علی ريك بو (كهفشتم جه بوشو به ملاط) بن احمد بن علي الغزنوي (چون عبدالوهاب غزنوي پاكار بو ، اونه هتو دوخاديد) ابن محمد ابن ابوزيد (كه ابهر جه بوشو و به گيلان بومو و هويه ، فشتم و كهدم مئن زندگی بوگود) ابن ابی محمد حسين ابن احمد الكبر(دوخاده بوستی به عقيق كوكبی) ابن عيسی الكوفی (دوكاره مرداكی كه عباسيان ترس جه به كوفه جيويشته و بوشو ابهر زندگی بوگوده) ابن علی ابن حسين الاصغر ابن علی زين العابدين ايسه.
سِد علی كيا
دچينواچينعلیکيا بِتَنَسته مازندرانˇ مرعشی سادات ˇ ياور امره، كل بيه پيش (941 گ) مئن چكنه بِبه (1367م). و بعد ديلمان كولان ، كوهدم ، لشت نشا و كوچسفهان فتح بوكونه و گيلان جه خارج بوبوسته و طارم و قزوبن فتح بوگوده و هتويی بِتَنَسته خو صارای پيله تر بوكونه. ولی هفت سال دواره تيمور لنگ، سِد علی جه خوايه كه طارم و قزوين جه بِشه و اونه دست فده. سِد علی وادار بوبوسته كه تيمورˇ گب گوش بوكونه و هتويی طارم و قزوبن جه بوشو. و اَ كار گيلان مئن بد عواقبی اونه واستی دَشتی. بيه پسيان بفهمستيد كه سِد علی قودرت توپوس ايسه. خوشانه واستی ايله جار بگوديد كه كياييانˇ، گيلان جه بيرون تاواديد.
رشتˇ پيله جنگ
دچينواچينوختی اميرفلك الدين رشتی بمرده اونه زای امير محمد جانشين خو پئر بوبوسته. و پور دلايل واستی، سيد علی امره موتحد بوبوسته. ولی اونه دوشمنی، سيد ناصر كيا امره و كوچسفهان چكنه كه سيد علی نام بو بِمانسته. سال ۷۸۵ هجری (۸۵- ۱۳۸۴م (سيد ناصر كيا به سمت ˇرشت فوتوركسته ولی سياهكرود مئن دشكن بوخورده و زخمی بوبوسته. ايپچه بازون ميره. ايتا سال دواره كی امير محمد صلحˇ واستی بوشو لاهيجان. سال ۷۸۹ هجری(۱۳۸۷) امير محمد رشتی و امير دباج فومنی و امير محمد شفتی و امير ساسان گسكری چون بيده ئيد كه موغولانˇ حشرومايه دار، عراق مئن ايسه و دَنِستيد كه سيد علی بدون خون فوگودنˇ امره قزوين و طارم به تيمور فَدا. و هتويی به خو شخصيتˇ لطمه بزا. پيله موقع بيده ئيد كه كهدم و كوچسفهان اونه دس جه بيرون فاكشيد. ايتا فوتورك مئن بيه پسي‌ٰن بِتَنستيد كهدم تصرف بوكونيد و پور كسانˇ جه كياييان خونˇ فوگوديد. سيد علی كه زرخˇ بوسته بو، خو بيه پيشˇ حشر و مايه دارˇ امره رشت فوتوركه. ولی پاسكياب مئن، اميره محمد رشتی و امير دباج فومنی جولو دشكن بخورده. سِد ظهيرالدين مرعشی بينيويشته: اَ جنگ مئن، سيد علی و اونه براران و ريك‌ٰن، سيد مهدی كيا، سيد حسن كيا و سيد ابراهيم كيا و سيد عبدالله كيا و پور جه كياييان پيله كس كوشته بوبوستيد
کيايی‌ئنِ باقی‌مانده
دچينواچينکیایی خانواده هنی لاجانِ مئن زندیگی کونید و ایته جه مشهور خانواده‌ٰئن به حساب آیید. ایته جه با ارزش‌ترین خانه‌یان پوردسر مئن نی کیاموسوی خانواده شی ايسه کی هوشانِ نوادگان ایسید. کياموسوی خانه میراث فرهنگی فهرستِ مئن ثبت بوبؤ.