زياري‌ئن
زياري‌ئن ايته گيلاني درزا ؤ خاندان بؤن کي کاسپي دریا نسا مئن ويشتر جه ۱۵۰ سال حۊکۊمت بۊگۊدئد. زياري‌ئن داخل ٚ منطقه شين بۊد. أ سلسله، ٩۳۱ تا ١٠٩٠ ميلادي (۵۰۵ تا ۶۶۴ ديلمي) قۊدرت ٚ سر ايسابۊ. زياري‌ئن مۊختلف دؤره‌ئن مئن چار ته پایتخت دأشتيد کي اصفهان، ری، گۊرگان ؤ آمؤل-أ شامل بؤستي. زياري شاهؤن، فرهنگ ؤ أدبيات ؤ دانش ٚ پيشرفت ٚ وأسي پۊر کۊنۊش بؤدن ؤ حتی زياري‌ئن ٚ جي، دۊ نفر کيتاب بينيويشته درن: کاوۊس زياري ؤ کيکاوۊس زياري. قابۊس نامه، هي کيکاوۊس بن اسکندر ٚ شي ايسه.
پیشگۊفتار
دچينواچينجه قدیم زمأت گیلانیان ، آزاتی و اختیار أمره خوشانه زیوش گودید. گیلانˇ جوغرافیا سه خاله بو کی اوشانه نام گیلان ، دیلمان و طالشان دوخاده بوستی. اسلامˇ ورود پسی ، اؤ زمات کی ساسانیانˇ سلسله فوگوردست و موسلمانان بتأنستید تا خراسانˇ صارای فوسینید. موسلمانان چند دفعأ حق و سأی بوگودید کی کاسپي درىا صارای فوسینید. اما اوشان هر دفعأ دشکن خوردید و ناموفق بید. فقط موعاویه زمأت مئن ، موسلمانان بتأنستی گورگان فتح بوکونید. جه سال ٤٣٦ دیلمی (٨٦٤ میلادی) کی علویان ، مازندران مئن علیه طاهریان و خلیفه عباسی شورش بوگودید و بتأنستید طبرستان و گورگان مئن ایته حکومت مستقل باورید و هردفعأ کی نیاز دأشتید جه گیل و دیلمˇ برزنگی مرداکان ایستفاده گودید. حسن بن قاسم (داعی صغیر) زمأت کی سامانیان أمره بجنگسته ، ایبار ده جه گیل و دیلمانˇ یاور ایستفاده بوگوده و بتأنسته سامانیانˇ مایه دار دشکن بده. مرداویج بن زیار بن وردانشاه کی زیارئنˇ اولین امیر بوبوسته ، ابتدا داعی صغیرˇ مایه دار مئن بو و ماکان بن کاکی خدمت گودی. ماکان ، داعی صغیرˇ پیله سردار بو کی بتأنسته شهران ری ، زنجان و همدان فوسینه. داعی تا هسا بتأنسته بو کی خو مخالفان و دشمنان دشکن بده و اونه قوت و زور هر روج ویشترا به. اما علویان مئن اختلاف و ناسازگاری نها بو و سامانیان متوجه بوبوسته بید و هأ موضوع جه ایستفاده بوگودید. اوشان اسفار بن شیرویه به خدمت بیگیفتید. اسفار ایتا جه داعی صغیرˇ سردار و ماکانˇ مایه دار مئن بو. اما اسفار و ماکان مئن اختلاف بوجود بومو و ماکان تصمیم بیگیفته اونه خو مایه دار جه دیمه بنا. هنه وأستی اسفار ، ماکان و داعی أمره دشمن بوبو و سامانیان ورجا بوشو و باخی داعی مخالفانه خو ورجا دوخاده و اوشانه جه بخواسته کی اونه یاور ببید. مرداویج زیاری ایتا جه گیل و دیلم پیله کسان بو کی به اسفار ملحق بوبوسته. سال ٥٠٢ دیلمی (٩٢٨ میلادی) ، اسفار ، سامانیان یاور أمره به گرگان و مازندران فوتورکسته و بتانسته علویان دشکن بدأ و داعی صغیر أ جنگ مئن کوشته بوبو. داعی موردنˇ پسی ، علویانˇ قودرت فوگوردسته و اسفار اوشانه قلمرو و قودرت جیگیفته و بنام سامانیان حکومت بوگوده.
زياري أميران ٚ نام
دچينواچين- مرداويج زياري، ۳۱۹ تا ۳۲۳ ه ق
- وؤشۊمگير، ۳۲۳ تا ۳۵۷
- بهستۊن زياري، ۳۵۷ تا ۳۶۶
- کاوۊس زياري، ۳۶۶ تا ۴۰۳
- منۊچهر زياري، ۴۰۳ تا ۴۲۱
- أنۊشيروان زياري، ۴۲۱ تا ۴۳۵
- کیکاوۊس زياري، ۴۴۱ تا ۴۸۳
- گيلانشا زياري، ۴۸۳ تا ۴۸۶
سربس
دچينواچين- ابن اسفندیار بهاءالدین محمد بن حسن. تاریخ تبرستان. تصحیح عباس اقبال. خاور. تهران١٣٢٠
- اشپولر برتولد. تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی. واگردان جواد فلاتوری. اننشارات علمی و فرهنگی. ١٣٧٧
- طبری محمد بن جریر. تاریخ طبری. واگردان ابوالقاسم پاینده.اساطیر. ١٣٦٩
- کسروی احمد. شهریاران گمنام. انتشارات نگاه. تهران ١٣٨٥
- مرعشی سیدظهیرالدین. تاریخ طبرستان و رویان و مازندران. به اهتمام برنهارد دارن. گستره. تهران ١٣٦٣
- Madelung, W .Chapter 6. "The Minor Dynasties of Northern Iran". [in 7th-11th Century Iran]pp 198-249, from Cambridge History of Iran 4.Cambridge University Press. London 1975