زوان

زوان آدمˇ توانایی ایسسه که اونه امره تینه یکته پیچیده ارتباطی سیستمه بدأری و اونˇ جی ایستفاده بوکونی، هینˇ خؤنی زوان تینه سیستمه جی یکته خوجیر مثال به حیساب بأی. علمی که اونˇ مئن زوانˇ سر تحقیق کؤنن، زوان شناسی گوته بنه. تخمین زئنن زوانؤنی که دونیا مئن هنأن شیش هیزار تا هف هیزار ببی. هرچن ای میؤنه پور اختلاف هننأ که چی تینه زوان نؤم بگیری و چه وا لهجه دوخؤندن. طبیعی زوانؤنˇ امره، کلام و اشاره ای زوانه امره شأنه گب زئن و علاوه نی شأنه اوشؤنه اینکود گودن و صوتی و تصویری فایل و لمسی استیمولی در اردن؛ در مثال شأنه گرافیکی نیویشتن و بریله خط و ویستل گودنه نؤم بوردن. هین واسه که آدمی زوان یکته موستقل کیفیت دأنه. اگر یکته عمومی مفهومه در نظر بگیریم، زوان تینه بیاموجی یا امی پیچیده ارتباطه سیستمه مئن ایستفاده ببی که ای کاره شناختˇ توانایی امره کؤنه؛ یا تینه توضیح بدأی که ای سیستمؤنه ترکیب بؤن چه قانونی دأنن یا یک دسته نوطق چیطؤ ای قانونؤنه امره بساته بونه. هممته زوانؤن یکته فعل و انفعالی پروسه سر کار کؤنن تا یکته معنیه چاکونن. دهنی و نشانه ای زوانˇ مئن امه شنیم اینه دومبال که واج شناسی چی گونه و چیتؤ نشؤنأن همدیگر پوشت که قرار گینن کلمه یا تکواژ بنن یا نحوˇ دستور شنه اینه دومبال که چیطؤ کلمه ن و تکواژؤن همدیگره امره مجتمع بنن و عبارت و نوطق چاکؤنن.

آدمؤنˇ زوانؤن یکتا ایسسه چون ساخت و ارجاع و جابجایی دأنه و جامعه شکل گیتن و آموتنˇ واسی لازمه. زوان یکته پیچیده ساختار دأنه که هم تینه حیوانؤنˇ ارتباطی زوانه بداری و هم پور کلمه بندی دأنه که تینه با معنا ببی. گونن که وقتی تازه انسان تبارؤن تفاق دکتن و حق سعی بؤدن که خوشؤنه ارتباطی سیستمه سرأگیرن، بوتؤنسن خوشؤنه ذهن و فیکره همدیگرئبه بوگؤن.

یکته نظر هننأ که گونه زوانˇ ساتته بوؤن، هو زمت بو که آدمؤنˇ مغزˇ اندازه ویشترأبؤ، هیطؤ نی باخی زوان شناسؤن گونن که زوان هو زماتی که نیاز بو امه روشن ارتباط و اجتماعی کارکرد بدأریم چاگوده بوبؤ. زوانˇ کار هگیری واسی، چندجا امی مغزه مئن پردازش بنه اما اونه اصلی پردازش جیگا بروکا و ورنیکه قسمت ایسسن. آدمی زوان، اونه اجتماعی زیندگی مئن، او زماتی که زأک ایسسه بساتته بنه و زأکؤن، شا گوتن، او زمت که حدود سو ساله گی مئن درن تینن خوشؤنه زوانه روان گب بزنن. زوانˇ جی ایستفاده گودن پور به او آدمه فرهنگ ربط دأنه. هین خؤنی قاطع شأنه گوتن که علاوه بر ارتباطی استفاده، زوان، اجتماعی و فرهنگی کارکرد نی دأنه که شأنه هویت، قشربندی و نی اجتماعی گرومینگ و تفنونه نؤم بوردن.

زوان هیطؤ که زمت گوذرنه، روشد و تغییر کؤنه؛ قدیمی زوان و تازه زوانˇ موقایسه گودنˇ جی شأنه اونه تحوله فهمسن. ای موقایسه نوشؤن دئنه که چیطؤ او قدیمی زوان ببؤ الؤنی زوان. او زوانؤنی که یکته زوانه خالˇ جی بیته ببؤن بنن یکته فامیل زوان. او زوانؤنی که الؤن دونیا مئن گب زئه بنن چنته خالˇ مئن جا گینن که هیند و اروپایی زوانؤنˇ خال که گیلکی، اینگیلیسی، آلمنی، روسی و هیندی و... ایسسن و چین و تبتی زوانؤنˇ خال که ماندارین و کانتونی و... ایسسن و آفریقا و آسیایی زوانؤنˇ خال که عربی و امهری و سومالیایی و عبری و... ایسسن و بانتو زوانؤنˇ خال که سواهیلی و زولو و شونا و هیزارؤن زوانی که آفریقا مئن گب زئه بنه ایسسن. گوته بنه که 50% تا 90% زوانؤنی که الؤن اوشنه امره گب زئه بنه تا 1673 گیلکی سال جه بین شونن.

تعریف

گیلکی زوانˇ مئن، زوان یکته کلمه ایسسه که هیند و اروپایی خالˇ مئن جا گینه و آدمی گب زنی سیستمه اشاره کؤنه. زوان دیگر چیزؤنئبه نی اشاره بنه که در مثال شأنه یکته عضو، آدمی دهنˇ مئن که اونه امره غذا مزأ فهمنیم و کامپیوترˇ مئن، او برنامه انی که امی کامپیوتره راتؤدئننه گونن کامپیوتری زوانˇ امره بنویشته بوبؤ. ای جور استفاده زوانˇ جی کامپیوترˇ مئن، ایته نشانه ای سیستم ایسسه که اطلاعاته اونه امره رمزی کؤنن یا اونه رمزه بازا کؤنن. ای وانیویسˇ مئن وقتی زوانˇ جی گب زئنیم امی منظور او آدمی توانایی ایسسه که آدمه طبیعی زوان گوته بنه و اونه زوان شناسی مئن تحلیل کؤنن.

اگر زوانه یکته سوژه در نظر بگیریم، زوان دوتته ابتدایی معنی دأنه، یکته انتزاعی مفهوم و دیگری زوانی سیستم گیلکی زوانˇ مورسؤن. سوییسی زوان شناسکتأ فردیناند د سوسور، که مودرن زوان شناسیه تنظیم بؤده و اونه آشکار فرمول بندی بؤده، خوده "زوان"ˇ که فرانسوی مئن langue بونه، زوانه مفهوم جا بکار ببورده. زوان(langue) به عنوان یکته زوانی سیستم و گفتگو(parole) یکته مشخص نمونه، زوانه فئفتن و اونه استفاده گودنه واسی.

وقتی زوانˇ جی گب زئنیم، یعنی یکته عمومی مفهومه جی، تعریفؤن تینن فشار بأرن او پدیده ظاهری فرقؤنه فهمسن واسی. ای تعریفؤن نی لازمه تفاوت بنأن زوانه مفهومه با یکته زوانه آموتنه روش. و هیطؤ نی تعریف آگاهی دئنه ناسازگار مدرسه ای زوانشناسی تئوریئنه تفاوته.

هوشی استعدا، اندام یا غریزی

یکته تعریف گونه که زوانˇ سربس یکته هوشی استعداد ایسسه که ایجازه دئنه آدمؤن بوتؤنن زوانی رفتاره بدأرن تا بوتؤنن زوانه باموجن و بساجن و نطق بوکونن. ای تعریف تأکید کؤنه زوانه کلیته سر همته آدمؤنه مئن و تأیید کؤنه آدمؤنˇ مئن زوان زیستی پایه دأنه و یکته توسعه ایسسه که آدمؤنه مغزˇ مئن چاکوده بوبؤ.

خطردکتن

أصلˇ وأنيويس: خطردکته زبؤن

ىپاره زبؤنؤن خطر دکئنن ؤ امکان دأنه کي فککئن (مؤنقرضأبۊن) ىا فکئنن.

زوانشناسي مئن أمه ىکته اصطلاح دأنيم: خطردکته زبؤن (Endangered language).

ىکته زبؤن وختي خطردکته' (خطرˇ مئن دکته) کي اي خطر بۊبۊن کي دئه کارأگيتن أجي دککئه، ويشترأني اينˇ وأسي کي دئه اينˇ زينده گۊتنکسؤن ؤ گبزئنکسؤن خئلي کمن. أگه تمؤمˇ خۊشˇ گبزئنکسؤنه دس أجي هأدئه، بنه ىکته فکته زبؤن (Extinct language). ىۊنئسکؤ (UNESCO) چار ته مۊقؤم ىا رج تعريف بۊده زبؤنؤنˇ خطر دکتن ئبه کي أمن (خطردنکته) تا فکته (مؤنقرض بۊبؤ) بنه.

1. بيدفاع
2. أزأ خطردکته
3. خئلي خطردکته
4. بدجۊر خطردکته